Mímir - 01.03.1983, Síða 19

Hér liggur vissulega mun beinna við að telja
tilvísunarsetninguna lausa, en hin merkingar-
þrengjandi tulkun er samt hugsanleg, þótt
hún sé það ekki í (40). Af hverju stafar sá
munur? Eg held að hann stafi af því að og
sé í raun og veru aðaltenging í (40), sem
tengi í djúpgerð saman tvær tilvísunarsetn-
ingar, sbr. (39); og þess vegna geti tilvísunar-
setningin ekki verið merkingarþrengjandi
frekar en viðurlagið sem hún tengist á yfir-
borðinu. Aftur á móti séu í djúpgerð (41)
tvær tilvísunarsetningar sem séu óháðar hvor
annarri, þótt þær eigi við sama nafnorð
(kvæðin); þær hafi hvor sitt tengiorð (sem)
en séu ekki hliðskipaðar, og því þurfi þær
ekki endilega að vera sama eðli.s (báðar fast-
ar eða báðar lausar).
Þessi tilgáta stendur auðvitað völtum fót-
um, því að hún byggist á því að ég by til og
dæmi um setningu sem samræmist ekki mínu
eigin málkerfi, þ.e. (40). Slíkt verður þó oft
að gera í sögulegri setningafræði og er raun-
ar hliðstætt því sem t.d. latínukennarar nú-
tímans gera þegar þeir semja — og leiðrétta
— latneskar setningar sem hvergi koma fyrir
í textum (sbr. Lightfoot 1979:6). Þeir hafa
auðvitað margfalt meira að styðjast við en ég,
en eigi að síður er magn latneskra texta end-
anlegt, og þeir eru það eina sem við er að
styðjast; ekki er hægt að höfða til máltilfinm
ingar innfæddra. Þess vegna er sá möguleiki.
alltaf fyrir hendi að menn semji latneskar
setningar sem enginn Rómverji fyrir 2000
árum hefði talið rétta latínu; þá hafa menn
verið of djarfir að draga ályktanir af þögn
textanna um eitthvert atriði. Hið takmarkaða
dæmasafn mitt veldur því að á dómum mín-
um um mun (40) og (41) er lítið að bvggja;
en þó hníga þeir í sömu átt og annað, þ.e.
benda enn til þess að og sé aldrei raunveruleg
tilvísunartenging, heldur aðaltenging.
4. LOKAORÐ
Fleiri sérkenni á stíl Laxness snerta til-
vísunarsetningar; þar má einkum nefna þann
sið hans að skilja eftir fornafn inni í tilvís-
unarsetningunni þegar um er að ræða eign-
arfallseinkunn (um slíkar setningar hjá Lax-
ness og öðrum sjá t.d. Höskuldur Þráinsson
1973, 1980:83; Ólafur M. Ólafsson 1979:
316—7; Helgi Skúli Kjartansson 1981:146):
(42) Kanski hafði vilpan í bæardyrunum
sem einginn vissi hennar dýpt ásamt
foraðinu fyrir framan hlaðstéttirnar
orðið henni ofjarl (Innansveitarkron-
ika, 32)
(43) Skrýtið að ég skuli enn muna að þessi
maður sem ég sá bara frakkann hans
og hattinn hét Sighvatur Bjarnason
bánkastjóri (I túninu heima, 22)
Einnig eru dæmi um að skilið sé eftir í til-
vísunarsetningu fornafn sem er fallorð for-
setningar (sbr. Höskuldur Þráinsson 1980:
83; Ólafur M. Ólafsson 1979:316—7):
(44) Já, og hefur meira að segja stolið
sjálfri Skáldu, sem úr þeirri bók fund-
ust fjórtán blöð í rúmbæli þinnar sál-
ugu móður að Rein á Akranesi (Eld-
ur í Kaupinhafn, 99)
Slíkar setningar eru athyglisverðar, en þær
eru ekki viðfangsefni mitt nú og verða ekki
skoðaðar meira hér. Meginniðurstöður mín-
ar eru:
Notkun Halldórs Laxness á og í stað sem
er ekki frjáls, heldur lýtur ákveðnum regl-
um. Þessar reglur eru auðskildar, ef gert er
ráð fyrir að og sé í raun og veru alltaf aðal-
tenging í slíkum dæmum, en eyðing valdi því
að hún virðist tilvísunartenging í yfirborðs-
gerð. Ymist er um að ræða eyðingu fornafns
sem vísar til nafnliðar í setningu á undan,
eða eyðingu tilvísunartengingarinnar sem
og sagnarinnar vera; í báðum tilvikum
er eytt úr hinni seinni af tveim hlið-
skipuðum setningum. Þessi niðurstaða styðst
við það að títtnefnd notkun og eykst
17