Mímir - 01.03.1983, Page 22

Schelling, en hann leit svo á að náttúran væri
gædd sál eða anda. Og eins og Schiller segir,
þá er það hlutverk skáldanna að vera vernd-
ari og tjáning náttúrunnar, að endurheimta
hana þegar menn hafa misst sjónar af henni;
skáldskapurinn á í stuttu máli að vera birt-
ing hins ídeala.1 Hin gamla hugmynd Platóns
um skáldin sem „túlkendur guðanna“ kom
á ný upp á yfirborðið. Þannig talar Shelley
um skáldið sem miðil guðs og manna, sem
hinn ókunna löggjafa mannkynsins, enda birti
skáldskapurinn hina æðstu þekkingu, á-
nægju, dyggð og dvrð. Skáldið er snillingur-
inn, guðinn í sjálfum okkur.'
Kenningum raunhyggjumanna, t.d. John
Lockes, að vitund manna væri við fæðingu
eins og óskrifað blað sem reynslan fyllti síð-
an út var hafnað, en í staðinn kom nú hug-
hyggja byggð að nokkru leyti á kenningum
Kants um tengsl vitundarinnar við efnisheim-
inn. Hin platónska hugmynd um fortilver-
una fékk aftur byr undir báða vængi, en þar
var litið svo á að sálir okkar hafi verið til áður
en við fæddumst og að þær hafi lifað með
guði í hinum æðsta veruleika. Við fæðinguna
gleymist hins vegar vitneskjan um þennan
heim, en með aðstoð skilningarvitanna geta
menn rifjað þessa vitneskju upp. Með því t.d.
að skoða fagra hluti endurheimta menn smátt
og smátt vitneskjuna um fegurðina sem slíka
(frummyndina fegurð). Þetta er sem sé hug-
myndin um að sérhver maður hafi eitthvert
brot af guðdóminum falið í sjálfum sér og að
vitundin sé tengiliður þessa heims og annars.
Og það er ekki síst fyrir atbeina listarinnar
eða skáldskaparins sem guðdómurinn eða
hinn æðsti veruleiki birtist. I staðinn fyrir
,,tæknihyggju“ klassíkurinnar þar sem skáld-
skapurinn var skoðaður sem eftirlíking veru-
leikans að fordæmi Aristótelesar og þar sem
reglufesta var höfð í heiðri, var nú öll á-
hersla lögð á sjálfa sköpunina, á andann,
innblásturinn og frumleikann. Og í stað rök-
hyggjunnar kom rökleysishyggja, skynsemin
var talin hindrun til þekkingar, fara þurfti
yfirskilvitlegar leiðir, beita innri augum en
ekki líkamlegum til þess að opna sýn til hins
ídeala heims. Heimurinn verður sem sagt
einungis skilinn með innsæi.
II. ÍSLENSK RÓMANTÍK
Eins og vænta mátti kom rómantíkin nokk-
uð seinna til Islands en flestra annarra Vest-
ur-Evrópulanda, enda skorti hér þær samfé-
lagslegu forsendur sem nauðsynlegar voru til
uppkomu stefnunnar, þ.e. borgarmenningu.
Islenska rómantíkin er þannig fyrst og fremst
aðflutt stefna sem eðlilega lagaði sig nokkuð
að þeim aðstæðum sem hér voru fyrir hendi.
Hugmyndalegur grundvöllur stefnúnnar var
einnig lengstum æði veikur. Þannig gengur
Hannes Pétursson jafnvel svo langt að segja:
,,I íslenzku rómantíkina vantaði alla heim-
speki.“3 Fjölnir hafði að vísu verið til staðar
frá 1835, en því er ekki að leyna að hann bar
ekki síður keim af viðhorfum upplýsingar-
manna en rómantíkera; kjörorð tímaritsins
voru: frelsi, fegurð og nytsemi. Og þó ljóð
þeirra Bjarna Thorarensen og Jónasar Hall-
grímssonar mótuðust vissulega af ýmsum
rómantískum hugmyndum, er ekki hægt að
segja að þeir gefi sig stefnunni algjörlega á
vald. Þannig er varla hægt að segja að róman-
tík birtist í nokkuð hreinni mynd fyrr en
með ljóðum þeirra Benedikts Gröndals og
Steingríms Thorsteinssonar um og eftir 1850,
en báðir voru þeir vel að sér í ljóðagerð og
skrifum þeirra manna sem stóðu í fararbroddi
rómantísku stefnunnar í Evrópu. Auk þess
höfðu þeir báðir dvalist langdvölum erlend-
is og kynnist því umhverfi og þeim aðstæðum
sem skapað höfðu stefnuna.
I eftirfarandi ritgerð er ætlunin að athuga
örlítið þá heimssýn eða heimsskoðun sem
birtist í ljóðum þessara tveggja skálda. Ekki
er ætlunin að gera einhverja tæmandi athug-
un, heldur miklu fremur að benda á ýmsa
þætti sem telja má einkennandi og e.t.v. að
20