Fréttablaðið - 28.10.2017, Blaðsíða 34

34
HELGIN • FRÉTTABLAÐIÐ
28. OKTÓBER 2017 LAUGARDAGUR
Magnús
Guömundsson
magnus@frettabladid.is
X.
ins og meö allar mínar
skáldsögur, mín fyrsta
kom 1996, þá er þetta
tæplega tveggja ára með-
ganga, en ég kláraði þessa
í miklu blússi í París í vor.
Ég skrifa yfirleitt á hverjum degi, og
hingaö til hefur flest gengiö upp í
þeim skilningi aö bælturnar klárast,
eru tilbúnar eftir þennan tíma, tæp
tvö ár. Þetta er samt alltaf helvítis
barátta upp á líf og dauða hvern
einasta dag. En ég hafði aldrei áöur
fariö í svona langan tíma í burtu til
þess að skrifa, var í París í tvo mán-
uöi, en valdi tímasetninguna út frá
mínum rytma. Það varð líka raunin
aö ég var á lokasprettinum og þaö
var mjög gott að geta unnið svona
sleitulaust. Þessi rytmi, skáldsaga
annaö hvert ár, hefur gengið upp hjá
mérffábyrjun,áriö 1996, en fyrreða
síöar mun hann riölast og þá verður
lífiö enn erfiöara en þaö er. Miklu
verra," segir Jón og brosir sposlcur.
„En ég vil vera búinn meö þetta þegar
þetta kemur inn í sumariö," segir Jón
Kalman Stefánsson rithöfundur um
nýjustu slráldsögu sína, Saga Ástu.
Byrjaði þrisvar
Saga Ástu ber undirtitilinn Hvert
fer maður ef þaö er engin leiö út úr
heiminum? Persónurnar eru á ein-
hvern óræðan hátt kunnuglegar og
í senn djúpar þannig að lesandinn
fær þaö á tilfinninguna aö Jón Kal-
man sé búinn aö bera þær innra með
sér um langa tíö. En skyldi það vera
raunin? Hvaöan lcemur þetta fóllc?
„Þaö er nú bæði já og nei. Reyndar
held ég að persónurnar hjá mér séu
oft sambland af skáldslcap og síðan
einhverjum sem maður hefur þelclct,
eöa heyrt af, lesið um. Ég byrja með
einhverja hugmynd að sögu, aö per-
sónum, atvilcum, en þær hugmyndir
eru mjög fljótar aö breytast, ger-
breytast, talca óvænta vendingu,
vegna þess aö aflið í skáldskapnum
telcur yfir. Þær persónur sem maður
hefur veriö meö í huga breytast
þannig og fjarlægjast fyrirmyndir
sínar verulega, ef einhverjar hafa
verið.
Þaö var óvenjulegt meö þessa bólc
aö ég þurfti aö byrja þrisvar á henni.
Var búinn að slcrifa vel hundrað síður
þegar ég áttaöi mig á því að þaö voru
einhverjar gangtruflanir. Ég byrjaði
aftur, skrifaöi aðrar hundrað síöur,
en allt fór á sama veg. Það voru ekki
mjög glaðar stundir. Ég var ósáttur
viö sjálfan mig, húöskammaði mig,
fannst allt ónýtt, en áttaöi mig loks á
því aö ég var að flaska á grundvallar-
atriöinu, nefnilega frásagnaraöferö-
inni. Eftir aö ég var kominn niður á
hana þá fór þetta aö ganga betur."
Skáldskapur er veruleiki
Jón Kalman bendir á aö eflaust sjái
þeir sem þekkja hans fyrri bækur
skyldleika við Snarkið í stjömunum
og Ýmislegt um risafurur og tímann
sem komu út fyrir löngu, eins og
hann oröar þaö. „Þaö er að segja með
þessari sögu um móöur sem gengur
út úr lífi tveggja ungra barna, yfirgef-
ur þau og hverfur. Þaö er álcveðinn
útgangspunktur og grunnur að öllu
í Sögu Ástu.
Amma mín geröi þetta," segir Jón
og staldrar viö hugsi. „Gekk út, yfir-
gaf eiginmann og dætur sínar tvær,
kornabörn. Þetta er auðvitað svo
sérstakt, óskiljanlegt, einkennilegt
og skakkt að þaö er ekki annað hægt
en aö hugsa um þaö. Fyrir fólkið í
kringum viðkomandi manneskju
líkist svona gjörningur kjarnorku-
sprengju sem gereyðir tilverunni,
og síöan dreifist geislavirknin eins
og eitur í gegnum líf þeirra. Ég var
barn þegar ég fyrst heyrði af þessu
og þetta hefur alltaf fylgt mér. Fyrst
dæmdi maður hana, því það er svo
auðvelt. Hún var selc, hún var glæpa-
maöurinn. En svo fór mann hægt og
bítandi að gruna flólcnari ástæöur,
fór aö sjá ógæfuna, harminn, örvænt-
inguna, því fólk gerir svona lagað
ekki bara sér til dundurs. Mig bæöi
langaöi til þess og ég þurfti aö fara
inn í þetta aftur og skoöa það betur.
Jón Kalman Stefánsson hefurtakmarkaðan áhuga á að þvi að segja frá sínu lífi í skáldskap. fréttablaðið/stefán
Þess vegna enda allir
listamenn í helvíti
Saga Ástu er nýjasta skáldsaga Jóns Kaimans Stefánssonar sem
segir að þó svo skáldskapurinn þurfi alltaf á veruleikanum að
halda, þá komist veruleikinn einfaldlega ekki af án skáldskapar.
Ég nota mér sem viðspymu Huldu
Markan, ömmu mína, og langafa
minn, Einar Markan söngvara sem
fór til Þýskalands og Noregs aö nema
söng og tók svo upp plötu í Noregi.
Ákaflega sjarmerandi maöur og meö
einstaklega fallega rödd, framtíð og
frami blasti viö, en síðan geröist
eitthvaö og hann hættir nánast aö
syngja. Og það var einmitt þetta
„eitthvaö" sem sótti á mig. Slcáld-
skapurinn og óvissan býr í þessu
orði, eitthvað. Og hún Ásta, já, hún
er aö einhverju leyti skyld móöur-
systur minni, Jóhönnu Þráinsdóttur
þýöanda, sem skipti mig svo miklu
máli og ég sakna svo sárt. Ég nýti
vissa ytri þætti úr lífi hennar. Til aö
mynda kynni hennar og vináttu viö
Ara Jósefsson skáld. Þaö er ákveð-
inn grunnur í sögunni, en þetta er
samt ekki saga þeirra, alls elcki, það
væri hrein fölsun, gott ef ekki glæp-
samleg einfeldni aö halda því fram.
Saga Ástu er skáldskapur. En skáld-
skapurinn byggir alltaf á veruleik-
anum, kemst ekki af án hans. Alveg
eins og veruleikinn kemst eklci af án
slcáldskapar. Nei, veruleikinn myndi
einfaldlega veslast upp, veröa eyöi-
mörk, lífvana pláneta, heföi hann
elclci slcáldslcapinn.
Þegar ég byrja aö skrifa þá tekur
skáldskapurinn alltaf yfir, telcur
eiginlega völdin af mér. Og dreklcir
rölchugsuninni eins og blindum lcett-
lingi. En fólk er alltaf aö leita aö fyrir-
myndum í skáldskapnum, viö gerum
þaö ósjállfátt, en yfirleitt drögum viö
lcolrangar ályktanir. Þetta er eins og
meö stjörnuspár þar sem kannski
5% ríma viö þig en þú grípur þaö og
segir - fjandinn maöur, þetta passar
algjörlega við mig. Fólk vill aö skáld-
sagan sé lífið, aö þaö sé verið aö
lýsa því sem hefur gerst. En góöur
skáldskapur er veruleiki í sjálfú sér.
Hann getur öllu heldur breytt veru-
leikanum, stækkað hann, gert ríkari.
Veruleiki og list, er þaö ekki sami
hluturinn? Sálumessa Mozarts er
jafn mikill veruleiki og vatniö sem
við dreklcum. Andinn visnar án Moz-
arts, líkaminn skrælnar án vatnsins.
Nema; saga Ástu er ekki um ömmu
mína eöa mína fjölslcyldu, heldur
um það hvaö veröur til þess aö þú
sprengirlífþitt svona algjörlega upp
og af hverju er svona erfitt að vera til.
Af hverju er svona erfitt aö lifa?
Manneskjan er risafura
Eftir því sem árin hlaðast á mig þá
**
AMMA MÍN GERÐIÞETTA.
GEKK ÚT, YFIRGAF
EIGINMANN OG DÆTUR
SÍNAR TVÆR, KORNA-
BÖRN. ÞETTAERAUÐ-
VITAÐ SVO SÉRSTAKT,
ÓSKILJANLEGT, EINKENNI-
LEGT OG SKAKKT AÐ ÞAÐ
ER EKKIANNAÐ HÆGT EN
AÐ HUGSA UM ÞAÐ.
leitar alltaf sífellt meira á mig hversu
erfitt þaö er aö vera manneskja. Og
þá sumpart vegna þess aö við gerum
svo mildar lcröfur til olclcar, samfélag-
ið, fjölslcyldan og trúarbrögðin, um
aö þú eigir aö vera svona og svona.
Sem manneslcja, sem einstaklingur.
Svo rennur þú inn í álcveöinn farveg,
inn á álcveöinn bás, og þá er helst
ætlast til þess að þú sért þar. Þaö er
eins og viö göngum út frá því að eftir
aö manneslcjan hafi náö álcveðnum
aldri, ákveönum þroslca, þá sé hún
lcomin á sinn stað. En manneslcjan
er síbreytileg, og tilfmningar hennar
nema aldrei staöar. Viö gleymum því
aö við erum bara tilfinningar.
Við erum undir stöðugu áreiti
í samtíma okkar. Þaö er síminn,
tölvupósturinn, Twitter, Faceboolc,
Instagram ... Fyrir hundrað árum,
hvað þá tvö eða þrjú hundruð,
var hringurinn af því fólki sem þú
lcynntist milclu þrengri. Nú er hann
orðinn svo miklu stærri og marg-
brotnari og í þeim skilningi má segja
það sé erfiðara að vera til í dag en hér
fyrrum." En er hætta á að þessi stóri
hringur leiði til þess að öll samskipti
verði grynnri fyrir vilcið þar sem þú
átt þúsund vini á Facebook? „Það er
ákveðin hætta á að þú týnir þér þar
og hættir að greina á milli lcunningja
og vina. Þar á milli er úthaf.
Öll þessi tækni, sem á undra-
skömmum tíma erorðin sjálfsagður
hluti af hversdegi olclcar, kom svo
hratt inn í líf okkar að við höfum
eiginlega ekki hugmynd um hvaða
áhrif það á eftir að hafa á tilvist
okkar, tilfinningar, viðmið, sýn á
heiminn. Manneskjan breytist jafn
hægt og risafura sem tekur þúsund
ár að vaxa. Það tekur minnst þúsund
ár fyrir kerfið innra með okkur að
breytast að ráði, en nú hefur sam-
félagið og umhverfið gerbreyst á
fimmtán árum. Það hlýtur að hafa
einhver áhrif."
Mikilvægara að skrifa um
heiminn
Nú eru engin þúsund ár síðan amma
þín gekk frá sínum börnum? Hefur
þú aldrei óttast að bera þetta í þér?
„Nei, alls elclci. Ég tengdi þetta elclci
þannig við mig enda kynntist ég
henni aldrei. Þó maður sé alltaf að
slcrifa um sjálfan sig þá er ég aldrei
að skrifa um mig. Það er að segja... ég
hef ósjaldan notað eitthvað úr mínu
lífi sem einhvers konar ytri grind í
bókum mínum, einhverja atburði,
minningar eða eitthvað slíkt. En
það er þá bara grind sem ég síðan
hleð skáldskapnum utan á. Það er
svo mikið afl í skáldskapnum, hann
er svo miklu stærri en ég, víðfeðm-
ari en líf mitt, býr yfir svo miklum
möguleikum, ótal salarkynnum, að
hann telcur yfir um leið og ég byrja
að slcrifa. Ég er mjög ánægður með
það. Hef takmarkaðan áhuga á því að
segja frá mínu lífi í slcáldskap. En það
er auðvitað svo að ef maður gefur allt
sitt í það sem maður gerir þá þvælist
eitthvað með. Það lekur yfir en það
er aulcaatriði.
Ég held og ég vona að það séu
mörg stef í þessari bólc. Eitt af þeim
er hin eilífa og lcnýjandi spurning
um skyldu þina sem listamaður? ^