Goðasteinn - 01.09.2011, Side 53

51
Goðasteinn 2011
unga læknis sé hreinskilnislega skrifuð og sönn, jafnt þegar fólki er lýst eða
húsakynnum þess. Það er því skemmtilegt að bera hana saman við frásagnir af
Jóni Brandssyni sem hafa verið skrásettar í þjóðsagnasöfn á 19. og 20. öld en af
honum hafa greinilega verið sagðar miklar hetjusögur.
Jón var sonur Brands Jónssonar frá eystritungu í landeyjum og Margrétar
Halldórsdóttur í Næfurholti. Brandur þessi átti fleiri börn, meðal annars þrjá
syni Brand (f. 1779), Jón (f. l780) og Berg (f. 1782), með dugnaðarkonunni
ingibjörgu Jónsdóttur. eftir lát manns síns bjó hún á Merkihvoli 1814-18 og
1818-1829 og voru synirnir kenndir við bæinn en þeir Merkihvolsbræður
virðast hafa verið miklir fyrir sér. Jón Brandsson eldri var lengi fjallkóngur á
landmannaafrétti og var hann rómaður fyrir dugnað og þrautseigju. Hann var
sagður fóthvatari en aðrir menn og var ratvísi hans við brugðið. Hann hefur
greinilega verið mikið hraustmenni og af honum og hálfbræðrum hans hafa í
áranna rás orðið til munnmælasögur sem lýsa hreysti þeirra og kjarki en gefa
jafnframt innsýn í hugarheim sem nú er orðinn fjarlægur – trú á drauga og
forynjur og alls kyns yfirnáttúrlega krafta. Þessar sögur sem hafa verið skráðar
í þjóðsagnasöfn eru skýr vitnisburður um trú fólks á drauga og galdra og sýna
hversu útilegumannatrú hefur lifað góðu lífi, og það þrátt fyrir að menn þyrftu
að fara um óbyggðir í leit að fé sínu og þótt margir héldu til fjalla á hverju ári til
að draga björg í bú úr svokölluðum fiskivötnum – nú Veiðivötnum. Sögurnar
af Jóni Brandssyni eru skemmtilegt dæmi um þróun munnmælasagna því þær
virðast verða ævintýralegri eftir því sem sögumenn fjarlægjast efnið í tíma, um
leið og þekking á staðháttum minnkar.
Undir stórasteini
Í þjóðsagnasöfnum eru skrásettar munnmælasögur af átökum sem Jón
Brandsson lenti í undir Stórasteini í hlíðum Bjólfells. Þessi nafntogaði steinn
er risavaxið bjarg vestan í Bjólfelli sem hefur um aldir verið notað sem
landamerki milli Næfurholts og Haukadals enda óhreyfanlegt. til eru margar
og mismunandi gerðir sögunnar en upphafið er alltaf það sama, Jón saknar
fjár af fjalli. Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar segir að þrjár grákollóttar gimbrar
hafi ekki skilað sér af fjalli eitt haustið og að Jón hafi leitað þeirra ítrekað án
árangurs. Næsta sumar fer hann lestarferð til Reykjavíkur og þá er þar staddur