Goðasteinn - 01.09.2011, Síða 85

83
Goðasteinn 2011
ins. Í Njálu er sagt frá því að Markarfljót hafi runnið sunnan við Stóru-Dímon,
það er seint á 12. öld þegar sagan var rituð. talið er að á litlu ísöld um 1600
hafi vatnsmagn farið að aukast í fljótinu og vitað er að um 1700 rann það um
suðausturhluta dalsins og eyddi jörðum á láglendi í dalstorfunni. Síðan rann
það austur með fjöllunum og austur í Holtsós og eyddi á leið sinni grónu landi.
Þar rann fljótið þegar sagan af Hjalta í Paradísarhelli og Önnu á Stóru-Borg á
að hafa gerst. Án efa hefur það runnið þar oft áður síðan síðustu ísöld lauk.
Sveinn Pálsson náttúrufræðingur getur þess í skrifum sínum að í lok 18. aldar
hafi Þverá og Markarfljót valdið miklum skaða á gróðurlendi í byggð. Merk
kort hans frá þessum tíma og fleiri fræðimanna gefa innsýn í hvílíkur vágestur
fljótið var. Síðustu aldirnar hefur það greinst í fjóra meginfarvegi: Þverá, Ála,
Affall og núverandi farveg. En augljósar minjar eru um miklu fleiri farvegi og
nöfn margra þeirra eru þekkt. Eitt af skaðlegum einkennum fljótsins, sem nú
vill gleymast í hlýnandi tíðarfari, er hversu víða það flæmdist um á vetrum. Á
Litlu ísöld á 16. og 17. öld og síðar á kuldaskeiðum í lok 19. aldar var fljótið
mikill vágestur þegar það bólgnaði upp í frosthörkum, það mynduðust krapa-
stíflur í farvegum og þá flæmdist fljótið afar víða um byggðina, myndaði nýja
farvegi og var farartálmi. um það kvað þjóðskáldið Matthías Jochumsson og
birti fyrst í Þjóðólfi árið 1877:
Ríð ég traustum gjarðaglað
gráa fram um reginsanda,
belja vötn til beggja handa,
bjóða hvergi griðastað.
fossi líkt við ferlegt vað;
flaumi þeim er kastar yfir,
hvorki skáld né skepna lifir –
vasklega tókst, og vel fór það!
Um 1900 flutti Markarfljót sig norður á bóginn og lagðist að Fljótshlíðinni
og í farvegi Þverár, í Hólsá og þaðan braust það vestur á bóginn um djúpós og
í Þjórsá. Olli það miklum usla í Hlíðinni, landeyjum og Þykkvabæ. Samfara
þessu mikla landbroti fylgdi einnig sandfokið, bæði þar sem nú er í ofanverðum
landeyjum og í Þykkvabæ. Allmargir bæir standa enn uppi á sandöldum frá
þessum tímum, þar sem bæjarhúsin höfðu grið fyrir ágangi fljótsins. Það segir
sína sögu að það eru ekki mörg byggð ból í Markarfljótsdalnum þótt sumarhús
hafi byggst þar á síðustu árum. Fljótið sá til þess að ekki tjóaði að byggja á milli
meginfarvega þess.