Skógræktarritið - 15.10.2019, Qupperneq 21

SKÓGRÆKTARRITIÐ 2019 19
leiðir Helgi Hallgrímsson líkur að því að
sveppurinn hafi borist til Íslands með lerki
sem þar var ræktað í sömu gróðrarstöð.
Það er möguleiki því ungar evrópulerki-
plöntur voru fluttar til Íslands úr dönskum
gróðrarstöðvum á fyrsta áratug 20. aldar.
Sumar þeirra lifa enn, þ.á.m. glæsilegt
evrópulerkitré í Neðstareit í Mörkinni á
Hallormsstað, sem var eitt sinn græðireitur
gróðrarstöðvarinnar (2. mynd).
Hins vegar voru menn ekki mikið að
skrifa um plöntusjúkdóma fyrir þann tíma
og skortur á rituðum heimildum er ekki
endilega til marks um að birkiryð hafi ekki
verið á landinu. Það gæti hafa verið algengt
lengi, svo algengt og alvanalegt að ekki
þótti ástæða til að hafa á því orð, hvað þá
að eyða bleki á það.
Engin önnur ástæða er til að ætla að
birkiryð hafi borist hingað fremur nýlega
og á lerki nema sú að elsta ritaða heimildin
er frá gróðrarstöðinni á Hallormsstað.
Á Hallormsstað var þá birkiskógur sem
umkringdi græðireitina, en aðeins örfáar
lerkiplöntur. Ég tel líklegra að birkiryð hafi
verið í skóginum áður og þaðan hafi smit
borist í birkiplöntur í uppeldi. Skráningin
helgist af því að smitið var á plöntum sem
fólk var að fást við að rækta en ekki af því að
það var óþekkt í skóginum fyrir þann tíma.
Auk þess berast sveppgró auðveldlega langar
leiðir með vindum og því ekki ólíklegt að
birkiryð hafi borist til Íslands á þann hátt eins
og flestar aðrar sveppategundir. Það þurfti
ekki innflutning á lerki til.
síðan gró sem smita birkilauf. Þannig getur
lerki verið millihýsill sveppsins.10 Lerki
er þó ekki nauðsynlegt sem millihýsill
til að birkiryð nái sér á strik, en nærvist
lerkis gæti stuðlað að auknu smiti fyrst
á vorin þar sem lerkið laufgast á undan
birkinu og eykur þannig lengd sumarsins
fyrir ryðsveppinn. Á lerki á sér einnig
stað kynæxlun sveppsins og endurröðun
erfðavísa. Þetta getur valdið því að til
verði nýir erfðastofnar ryðsins sem breyti
aðlögun þess að ólíkum einstaklingum
birkisins eða lagi ryðið betur að ýmsum
umhverfisaðstæðum, svo sem veðurfari.
Sveppurinn lifir eingöngu á laufblöðum
birkis eða nálum lerkis en fer ekki inn
í sprota. Þó er talið að gró geti lifað af
veturinn í brumum birkis og þá er stutt
að fara til að smita laufblöð að vori.10
Laufblöð geta orðið alsett gróhirslum á
neðra borði seinnipart sumars. Í verstu
tilfellum veldur ryðsýking því að laufblöð
drepast og falla allt að mánuði fyrr en þau
myndu annars gera að hausti.
Birkiryð vex best og dreifist í röku og
mildu árferði. Hiti og þurrkur dregur
úr vexti þess og það drepst við hita yfir
30°C.1 Hins vegar eru sumur ekki svo hlý á
Íslandi, heldur oftast frekar svöl og rök og
henta birkiryði afskaplega vel.
Uppruni
Fyrsta skráða tilfelli birkiryðs var á
ungplöntum í ræktun í gróðrarstöðinni á
Hallormsstað árið 1922.7 Í Sveppabókinni
2. mynd. Neðsti reitur í Mörkinni á Hallormsstað ca. árið 1905. Mynd C.E. Flensborg.