Helgarpósturinn - 20.03.1981, Blaðsíða 12

„Spennan í kvikmyndum er aö hrekja gamlar goösögur meö nýjum,
sem siöan eru hraktar.”
Umtalaöasti maöur borg-
arinnar um þessar mundir, er án
efa Þorsteinn Jónsson kvik-
myndageröarmaöur, en kvik-
mynd hans Punktur, punktur,
komma, strik, var frumsýnd um
siöustu helgi. Myndarinnar var
beöiö meö nokkurri eftirvænt-
ingu, þvi hún er frumraun Þor-
steins i gerö langra leikinna
mynda, eins og þær þrjár, sem
voru afrakstur kvikmynda-
sumarsins mikla. En eftirvænt-
ingin stafaöi lika ekki sföur af þvi,
aö myndin er gerö eftir hinum
geysivinsæiu skáidsögum Péturs
Gunnarssonar um Andra
Haraldsson.
Helgarpósturinn náöi tali af
Þorsteini kvöidiö sem hann kom
meö eintökin af kvikmynd sinni
frá Svfþjóö og var hann fyrst
spuröur aö þvi hvernig honum lit-
ist á myndina, þegar hún væri
loksins komin á sinn staö, á hvita
tjaldiö.
„Mér list mjög vel á hana, hún
er eins og til stóö. Ég get ekki
sagt, aö þaö hafi komiö mér neitt
á óvart, nema hvaö, aö þvi fylgir
alltaf ákveöin tilfinning aö sjá
myndina á stóru tjaldi, en hún er
nokkurn veginn eins og ég
hugsaöi hana. Þaö hefur ekkert
breyst róttækt i klippingu eöa tök-
unni.
Mér finnst hún jafnvel
skemmtilegri en ég heföi getaö
imyndaö mér. Þaö eru nokkur
atriöi, þar sem ég var djarfur i
uppbyggingunni og mér sýnist aö
þau gangi upp.”
— Þú segir „ákveöin tilfinning
aö sjá myndlna á stóru tjaldi”,
hvernig tilfinning er þaö?
„Þaö er eins og aö losna viö
sjúkdóm, sem hefur veriö aö hrjá
mann i heilt ár, maöur veröur allt
i einu heilbrigöur. Þaö er kannski
lika þaö aö vera búinn aö vinna
orrustu. Bresson segir einhvers
staöar, aö þaö eigi aö skipuleggja
kvikmyndagerö eins og orrustur,
og þaö er mikiö til I þvf. Ætli
verkiö sé þá ekki andstæö-
ingurinn?”
— Var punkturinn skemmti-
legur andstæöingur?
„Já.”
— Hvernig gekk aö koma til
skila anda bókarinnar, var þaö
ekki erfitt?
„Mér virðist þaö hafa tekist. Ég
geröi þaö meö þvi aö taka ymsar
kringumstæður og atburöi úr
bókinni, og tengja þá saman á
annan hátt en þar er gert. Ég hef
dregiö ákveöna þætti út úr
bókinni. Það eru nokkrar setn-
ingar í henni um tilviljunina, aö
hann, Andri, sé einmitt hann, en
ekki einhver annar. Aö hann hafi
einmitt fæöst i þessar kringum-
stæöur, en ekki aörar, t.d. þinar,
stendur I bókinni. Myndin er
byggö út frá þessu, aö llfiö sé eins
og þaö er, en ekki ööru visi. í
samræmi viö þaö, lýsi ég Andra I
gegnum kringumstæöur, á
heimilinu, i búöinni, á götunni, i
sveitinni, o.s.frv. En þaö er aldrei
dvaliö viö persónuna sjálfa,
Andra Haraldsson. Meö þessari
afstööu tek ég andann úr bókinni,
eins og ég skil hana. Ég vil meina,
aö ég sé samtimis hollur bókinni
og fari minar eigin leiöir, þannig
aö myndin er alveg sjálfstætt
verk. Húmorinn er dálitiö annar i
myndinni en bókinni.”
sorgiegur gamanieikur
— Hvernig þá?
„Ég get ekki notað heimspeki-
lega orðaleiki úr bókinni, heldur
verö aö breyta þeim I myndræn
atriöi. Ég reyni aö lýsa öllum
persónunum meö kringum-
stæöum og þvi sem gerist I
kringum þær, frekar en meö
oröum eöa tilfinningamálum
þeirra.
Dramatiskur söguþráöur er
látinn lönd og leið. Myndin er
byggö upp mósalskt, en ekki með
flækjum, sem fá lausn i endinn. I
ööru lagi, er áhorfandanum ekki
gefinn kostur á að setja sig i stöðu
hetjunnar. 1 þriöja lagi, þá er
athyglisvert varðandi uppbygg-
inguna, aö hún er gamanleikur
meö sorglegum endi, án þess þó
aö áhorfandinn þurfi aö fara grát-
andi út.”
— Kann þaö ekki aö virka
ankannalega fyrir áhorfendur aö
geta ekki sett sig í stööu hetj-
unnar?
„Ég er ekki hræddur við þaö.
Þaö er valin flóknari leiö en aö
búa til eitthvert vandamál og
vefja siöan söguþráö utan um
það. Myndin er þroskasaga
Andra, og um leið er hún ákveðin
skoðun á timabili.”
— En nú, þegar myndin er full-
búin, eru einhver atriöi, eða
vandamál, i myndinni, sem þú
heföir leyst á annan hátt nú?
„Ég heföi kannski dundað
meira viö unglingakaflann, hefði
meiri timi gefist, en samt vil ég
ekki lita þannig á, aö þaö séu
gallar 1 honum. Mér finnst
myndin alveg standa sem heild.
Hins vegar gæti ég hugsað mér aö
gera seinna mynd, þar sem Andri
er um þaö bil að veröa fulloröinn.
1 þessari mynd er skiliö við hann,
þar sem hann er aö segja skiliö
viö æskuna. 1 bókinni er full-
oröinn sögumaöur, sem minnist
æskunnar, og það kemur óbeint
fram i myndinni, aö barnakaflinn
ereins og minningabrot, séð aftur
i timann.
Eitt atriði I sambandi viö stii
myndarinnar, er aö hún er opin
gagnvart áhorfandanum, aö þvi
leyti, aö honum er leyft aö
snemma, aö ég ákvað að fara út i
kvikmyndagerð, eða i siöasta
bekk i menntaskóla.”
— Margir kvikmyndaleik-
stjórar segja frá þvi, aö þeir hafi
orðiö fyrir einhvers konar
uppljómun á sinum yngri árum,
þegar pabbi og mamma fóru meö
þá i bió. Gerðist eitthvaö slikt hjá
þér?
„Nei, þaö get ég ekki sagt.”
— Hvaö var þaö, sem heillaöi
þig svo i kvikmyndinni, aö þú
ákvaðst aö leggja stund á kvik-
myndanám.
„A þessu tlmabili voru það
möguleikarnir, sem myndmálið
gaf. Ekki endilega að predika,
nema besta nemandann, sem
kann svör við öllum spurningum.
þetta er ekki lýsing á kennara-
stéttinni i heild, heldur til að fá
fólk til að sjá þennan veruleika
með nýjum augum.”
Holll umhverli
— Þú sagðir áöan, aö litiö væri
talaö I Punktinum og að samtöl
væru knöpp. Er þaö almennt álit
þitt, að kvikmyndir eigi að vera
þannig, eða er það bara einstakt
fyrir þessa mynd?
„Mér finnst það eiga aö gilda i
kvikmynd, aö samtöl eigi aö
vinna með myndinni og vera
„Hættan er ekki sú, að áhorf-
endur séu vanir einhverri
ákveöinni tegund mynda og vilja
sjá þær áfram, heldur að kvik-
myndageröarmenn hallist undir
einhverjar ódýrar lausnir i kvik-
myndagerö. Astandiö á Islandi er
sérstætt, fólk fer meira i bió hér
en i öðrum löndum. Ég held, að
ástæöan fyrir þvi aö fólk er hætt
aö fara I bió I öörum löndum, sé
sú, aö þaö sér sömu myndir i
sjónvarpinu og i biói. Aðalatriöiö
er æsingur og spenna sem kemur
alveg jafn vel út i sjónvarpi og á
stóra tjaldinu. Ég held, að ein-
hverntima fái áhorfendur sig full-
sadda á æsingamyndum og fari
að leggja aftur leiö sina i bióin.
Nú er veriö að hólfa öll stóru bióin
niður I litla sali þar sem fólkið
horfirá myndina á litlum skermi,
sem er eins og sjónvarpið. Mér
finnst það vera öfugþróun”.
— Þú nefndir að islenskir kvik-
myndageröarmenn lifðu i hollu
umhverfi hér. Hvernig er að vera
kvikmyndagerðarmaður á ts-
landi I dag?
„Þetta er dálitið glæfraspil allt
i sambandi við leiknu myndirnar.
Fyrr eöa siöar kemur að þvi að
leikin mynd fær ekki áhorfendur.
Hvaö gerist þá? Þá þurfa aö-
standendurnir aö láta hús og
eignir. Hjá kvikmyndaþjóöunum
'er þaö kannski ein mynd af tiu
sem ber sig, og þá svo rækilega aö
„Þetta er dálitiö sérstakt hér á
landi vegna þess, aö þessi skil eru
ekki til. Við erum samtimis
iðnaöurinn og listin. Hér eru ekki
til framleiöendur sem fá menn til
aö gera mynd meö ákveönum
ieikurum, sem eitthvert fjár-
málaplott. Hér eru þaö menn,
sem hafa verkefni, sem þeir hafa
áhuga á aö vinna aö og fjármála-
vafstrið veröur til sem nauösyn
vegna myndarinnar.
Ég get ekki séö aö þaö sé
grundvallarmunur á þvi hvort
það er kapitaliskt kvikmynda-
félag eða rikisstofnun, sem gerir
myndina, hvað varöar árangur og
ég get ekki séð að það skipti máli.
Ég held, aö aðalatriðið sé aö finna
framleiösluform, þannig að kvik-
myndagerðarmenn taki áhættu
en að hún sé ekki það stór, að þeir
þurfi aö hætta öllum eignum sin-
um vegna kvikmyndanna. Ég trúi
ekki á aö rikisstofnun sem fram-
leiöir kvikmyndir sé lausnin”.
— Er áhættan nauðsynlegur
þáttur i kvikmyndagerð?
„Ég held aö hún sé hvetjandi.
Menn leggja sig fram og horfa
ekki i tímann sem fer i verkið.
Stundum finnst manni sem þessa
áhættu vanti i Danmörku.Svlþjóð
og Noregi. Finnar eru dálitið ööru
visi. Ég held að það sé heilbrigt
að menn liti á þetta sem sina
afurö”.
— Hvaða eiginleikum þarf
góöur leikstjóri aö vera gæddur?
„Aöalatriðiö er aö geta virkjaö
fólk og hafa þolinmæði”.
— Hefur þú þessa eiginleika?
„Ég veit hvað kvikmynd er og
ég treysti á þá kunnáttu, sem ég
hef á kvikmyndum.
Fólk vill stundum, aö leikstjór-
ar séu meö einhverja stæla, hroka
eöa valdakomplexa. Þeir leik-
stjórar sem ég þekki, og kunna
sitt fag, eru liölegheitamenn og
ljúfir I umgengni, jafnvel hlé-
drægir.
Þaö eru tvær aðferðir viö leik-
stjórn. Sumir vilja vinna eins og
hershöföingjar og reka fólk
áfram meö haröri hendi. Hin að-
feröin er að finna hvaö hver ein-
staklingur hefur og virkja þá
hæfileika. Ég tel mig nota seinni
aöferðina”.
Agslls gpðOurmold
— Attu þér einhverja uppá-
haldskvikmyndahöfunda?
„Ég er búinn aö nefna tvo (Tati
og Ozu) ætli þaö dugi ekki. Ekki
kannski vegna þess, aö þeir séu
bestir, heldur vegna eiginleika
sem eru i þeirra myndum, og ekki
sömu eiginleika”.
— Hvaöa eiginleikar eru þaö?
„Hjá Tati er þaö húmorinn og
sú frásagnartækni aö láta atburði
13
og persónur fléttast saman í þvi
sem viröist vera ruglingur en sem
þú tekur út úr ákveðnar meining-
ar. Hjá Ozu er þaö einfaldleikinn 1
frásagnartækninni. Fólk situr og
talar saman eöa þegir jafnvel og
þaö segir meira en aörir gera
meö miklum látum og æsingi”.
— Þessir tveir höfundar eru
yfirleitt taldir til þeirra stóru I
kvikmyndagerö. I framhaldi af
þvi heldurðu aö tslendingar eigi
eftir aö veröa stórir á þvi sviði?
„Ég held aö það sé alveg hægt
aö byggja upp kvikmyndagerö
hér eins og i öörum löndum, og
miklu merkilegri heldur en mælt i
tiltölu við fólksfjölda, eöa eitt-
hvaö slfkt. Kannski höfum við
einn kost hér aö viö erum undir
svo margskonar menningaráhrif-
um, frá Ameriku, Skandinaviu,
Evrópu og Austur-Evrópu. Hér er
i gangi ákveðin barátta milli inn-
lendrar menningar og erlendrar
og ég er ekki frá þvi aö þaö sé
ágætis' gróöurmold fyrir kvik-
myndagerö. Ég hef hins vegar
ekki þá trú, aö sögurnar eða bók-
menntirnar séu aðalatriðiö sem
undirstaöa undir kvikmyndagerð.
Hins vegar er áhugi almennings á
bókmenntum meiri hér en annars
staðar. Ahuginn á islenskum
kvikmyndum er kannski að ein-
hverju leyti hliöstæður. Þessi
áhugi er liklegri til aö fleyta kvik-
myndagerö áfram en sögurnar”.
„Eins o« að losna viO sjOkdðm”
mem
hún borgar tapiö af hinum niu.
Hér er dæmiö jiannig, aö hver
mynd verður aö borga sig. Það
sem verður aö gera, er aö taka
10% af veröi aögöngumiða kvik-
myndahúsanna og veita styrki til
aö setja verkefni i gang og lána
siöan allt aö helming af
kostnaöarverði. Sjóöurinn veröur
siöan aö geta breytt láninu I styrk
ef ástæða þykir til.
Hvaö varöar heimildarmyndir
og styttri myndir, er ástandiö al-
varlegt. Það er ekki hægt áð gera
heimildarmyndir svo vel sé. Þaö
er enginn markaöur og engin leiö
til aö fá kostnaöinn borgaðan.,
Þessar hallelújamyndir sem hafa
veriögerðar um hin og þessi sam-
tök eru á mörkum þess að geta
talist til heimildamynda. Ég held
að heimildarmyndir séu nauðsyn-
legur skóli fyrir kvikmyndafólk,
þannig aö þaö geti gert leiknar
myndir af viti.
Auglýsingamyndirnar halda
lifinu I fólkinu og ástæöan fyrir
þvi aö ég hef getað gert þessa
mynd, er sú að ég vann aug-
lýsingar meðfram.
— Þú segir, að heimildar-
myndagerðin sé nauösynlegur
skóli til aö geta gert leiknar
myndir. Er þaö kannski þess
vegna sem þú lagðir fyrst stund á
gerð heimildarmynda?
„Ég hef alltaf ætlað aö gera
hvoru tveggja og vildi gjarnan
gera það, en það liggur við að
heimildarmyndin sé dauð. Þá á
ég við hina klassisku heimildar-
mynd, sem er greining á ákveðnu
efni. Þaö er oft talaö um
heimildarmyndina sem lýsingu á
gömlum vinnubrögðum, en það er
misskilningur”.
— Af hverju fórst þú frekar út i
heimildarmyndagerð fremur en
leikstjórn sem slika þegar þú
varst við nám?
„Ég fór í heimildarmynda-
deildina í kvikmyndaskólanum
vegna þess að þar fékk maður
innsýn i allar greinar kvik-
myndarinnar, töku, klippingu
o.s.frv. Astandið var þannig hér
að maöur varð að geta gert allt
sjálfur og ég sé ekkert eftir þvi”.
Áhæiian ep hveljðndi
— Nú er oft talaö um iönaö ann-
ars vegar og list hins vegar innan
kvikmyndanna, hvar eru skilin
þarna á milli?
Myndlr: Jim Smapl
Viðlal: Guðlaugup Bepgmundsson
Punkturinn var skemmtilegur
andstæöingur.
Þorsteinn JOnsson KviKmyndageröarmaöur r neigarpósisvioiaii
imynda sér og spinna út frá
atriöunum. Þaö er litið sagt og
samtölin eru mjög knöpp.
Hugmyndin er sú, að áhorfandinn
geti horft á þetta lif sjálfur, án
þess að veriö sé aö troöa upp I
hann, eöa beina athygli hans aö
ákveönum hlutum. Ahorf-
andanum ér leyft að tfna út úr
myndin _
ndirnar i þvi eru tveir
ti og Ozu, og aö sumu
æska bylgjáft?>Það er
íduffl^^eira œ^gerast en
ist i fljótu bragöi, oft eru
atburðarásiKi’gangi, tvær
r. Ég hef^gértheimildar-
g þetta er meðvitað
yfir i leij^^my ndij
ér ekki
r æsingar i
verið aö '
annssálin
röinu e:
fa; djúpt'ðfan
Jfh á
lan|pnsók!i
^jöTivemm msgjitar i..
mé)9tlv,til. uþphafsins^ef svo má
iröi kþínast. Hv^n'ær vaknaöi
a k\ikjnyndum?
1 ekki veriö i
gar ég sá klass-
myndir, sem sýndar voru i
myndaklúbbnum. Ég var I
menntaskólanum, þegar
klúbburinn hóf starf-
semi sina, og þar sá
maöur myndir eftir
Dreyer, og
Eisenstein, og
það sem var
að gerast i
Tékkóslóvaklu
i kringum
1964,’65og’66.
Það var
tiltölulega
eöa segja sannleika, heldur til að
skoöa lifiö og búa til veruleika.
Fyrst er það áhugi á vinnunni I
kringum kvikmyndina, tökunni,
klippingunni og tilraunum I
kringum þaö. Siöan fer maöur aö
nota kvikmyndina til aö búa til
veruleika, þar sem hlutiyiir
ganga upp. Ég hef alltaf yerið
slæmur i aö tjá mig með ofoum,
og það er kaimski þep^vegna,
sem maður r®nir að gera það
með myndjimÍEn innst ihnl, held
ég aö peHa-JHbára sjúktK
ilaK|mi aö búa til vei
Dar sem».'hlutirnir ’ gangi
^aö nauðsynlegt?
Ir þurfá það i kvikmynd.
jr kannski ákveðin athugun
[íum, þar sem þarf að
niöurstöÖu. Niöur-
ÍyiUjsj|f4ðeitt leiöir
‘=*h!!!r_(man mótast af
ösfiBðúm^ sem hún er i. Ég
trú á aö hægt sé að nota
nyndina sem baráttutæki
rbeinlinis. Hitt er annaö mál, að i
mynd, eins og Punktinum, t.d.,
geta áhorfendur dregið ályktanir,
og ekki allir þær sömu, og þannig
veröur til pólitisk eöa siöferöileg
vitund.
Yfirleitt er hægt að lita á kvik-
myndina sem goðsagnafram-
leiðslu. Þaö er verið að búa til
goösagnir um okkar tima og for-
tlöina. Og spennan I kvikmyndum
er aö hrekja gamlar goðsögur,
með nýjum, sem siðar eru
hraktar.
Ég get tekið dæmi, sem er kvik-
myndin Fiskur undir steini, sem
vakti mikla athygli á sinum tima.
Þar var verið að ráöast á ákveðna
goðsögn um islenskt fiskiþorp.
Myndin er siðan orðin aö goösögn
til aö hrekja. En goösögn er
kannski ekki rétta oröiö, heldur
imynd. 1 Punktinum búum viö til
timabil. Ahorfendum finnst þaö
kannski takast vel, en þaö er ekki
þar meö sagt, aö þetta sé eina
mögulega lýsingin.
Imyndin veröur að goösögn
þegar allir hafa meötekiö sömu
Imyndina. Ef viö tökum sem
dæmi málverk Gunnlaugs Schev-
ing af fslenskum sjómönnum.
Þetta eru hetjumyndir, sem eru
einfölduö lýsing á þeim heimi
sem sjómenn lifa i. Og sú imynd
er oröin aö goösögn. 1 Punktinum
er til aö mynda ákveöiö samband
milli kennara og nemenda.
Kennarinn er strangur og sér ekki
kontrapunktur við hana. Ef
samtölin eru aðalatriöiö, er ekki
verið aö gera kvikmynd. Þá er ’
alveg eins gott aö gera útvarps-
leikrit. Myndin er númer eitt. 1
Punktinum er t.d. tjaldiö notaö út
i ystu æsar, þannig aö ég á mjög
erfitt meö aö imynda mér, að
myndin kæmist til skila i sjón-
varpi á litlum skermi.”
— Hvernig kvikmyndir vildir
þú gera, ef þú þyrftlr ekki aö taka
illit til smæöar jislensks markað-
erfiöleika viö fjármögnun?
„Ég get eiginlega ekki svaraö
þessu öðru visi en, að ég vil gera
myndirfyrir markaðinn. Égheld,
aö þaö séu ekki til kvikmyndir,
sem eru eingöngu hugarórar
höfundarins. Kvikmynd er gerö
til aö vera séö af fjölda, hvort sem
það eru þúsundir eöa milljónir.
Ég held, að það sé bara einn
þáttur i forminu. Mér finnst horfa
allt ööru visi við með sýningu á
leiksviöi, sem getur veriö meira
einstaklingsbundin, enda er hún
meira stiliseruö en kvikmynd
getur nokkurn tima verið.
Ég held aö það sé mjög hollt
umhverfi, sem við lifum í hér
heima i kvikmyndageröinni. Við
erum nauöbeygðir til að gera
kvikmyndirfyrir alla aldurshópa,
vegna þess að mynd ber sig ekki
hér nema f jóröungur þjóöarinnar
sjái hana. Hins vegar er einn
markaöur, sem væri skemmtilegt
aö eiga, en þaö er markaöur fyrir
stuttar tilraunakvikmyndir, þar
sem færu fram tilraunir með
form og frásagnaraðferðir, sem
ekki er hægt að gera i langri kvik-
mynd. Það er sárgrætilegt til
þess að vita, aö sjónvarpið er sá
miðill, sem helst kemur til greina
fyrir tilraunakvikmyndir, en
myndin er svo litil, aö hún tak-
markar. Sjónvarpið drepur alla
kvikmyndalist. Það eina, sem
hægt er að leika sér meö I sjón-
varpi eru klippingar og nær-
myndir.”
Sama r sionvarpl og bNI
— Er þá ekki sú hætta fyrir
hendi að þaö fari fram einhvers
konar ritskoöun af hálfu kvik-
myndagerðarmanna. Ahorfendur
eru vanir einhverri ákveöinni
tegund mynda, þannig aö kvik-
myndageröarmenn fari að gera
myndir, sem almenningur
„vill”?