Helgarpósturinn - 03.04.1981, Blaðsíða 9

Jie/garpósturinn.
Föstudagur 3. apríl, 1981.
Fjær fært nær: Sjónaukinn
ÚR HEIMI VISINDANNA
Umsjón: Þór Jakobsson.
Þannig scr listamaðurinn fyrir sér stjörnukfkinn á sveimi utan and-
rúmslofts jarðar.
Strið og stjörnur
Skömmu eftir aldamótin 1600
lýsti Galileo Galilei nýstárlegu
tæki í bréfi til hertogans i Fen-
eyjum. Galileo hafði þá nýlega
kynnst þessari uppfinningu, sem i
nokkur ár hafði aðallega verið
notuð af fáeinum prinsum og her-
mönnum hér og þar i álfunni,
einkum við veiðar og njósnir.
Þetta var lygileg lýsing og her-
toginn hefur átt bágt með að trúa
eigin augum — hefði sjálfsagt sett
upp gleraugu, ef hann hefði átt, til
að sjá það betur, sem skrifað
stóð:
„Máttur þessa áhalds til að
sýna fjarlæga hluti jafnskýrt og
þeir væru nálægir gæfu okkur
ómetanlegt forskot i hvers konar
hernaði á sjó og landi. A sjónum
gætum við komið auga á óvina-
skip og flögg þeirra tveimur
timum áður en fjandmennirnir
sæju okkur. Þegar við hefðum
ákvarðað tölu og tegundir far-
kostanna i óvinahernum, væri
okkur fært að met styrk hans og
ákveða, hvort ráðlegra væri að
sækja fram til orrustu eða flýja.
— Á landi væri á svipaðan hátt
hægt að skyggnast ofan af hæðum
og athuga herbúðir og vigi
óvinarins. Jafnvel á bersvæði
gætum við fylgst með ferðum
hans og minnsta viðbúnaði.”
Galileo var klókur karl og vissi
á hvaða strengi átti að slá til að fá
stuðning valdamanna við grúsk
hans. Hann kunni að skjalla þá og
var raunar ekki laus við að vera
hégómlegur sjálfur.
Tæki þetta er alþekkt nú á
dögum: hér er auðvitað átt við
sjónaukann, tækið sem eykur
sjónina. Svo alvanalegt er það i
dag, að erfitt er að gera sér i
hugarlund undrun almennings við
fyrstu kynni af þessu galdratóli,
sem gerði að engu fjarlægð til
blárra fjallanna.
Galileo gerðist mikill linsu-
smiður og varð fyrstur til að
beina að ráði sjónaukanum til
himins. Hann skoðaði fjöllin á
tunglinu og tungl Júpiters, sem
frægt er orðið. Sagt er að Galileo
hafi gætt þess vel að sitja einn að
bestu linsunum. Fyrir bragðið
voru aðrir stjörnuglópar frekar
tortryggnir, þegar meistarinn
státaði af þvi sem hann þóttist
hafa séö i sjónauka sinum.
Galileo var mikill hugsuður og
einn helsti höfundur aflfræðinnar,
fræðigreinarinnar sem fjallar um
krafta og hreyfingu hluta. En
hann lagði litið til málanna til út-
skýringar á eðli sjónaukanna og
linsanna, sem hann handlék árum
saman. Hann lét sér nægja að
smiða, kikja og greina frá þvi
sem fyrir auga bar.
Hins vegar vakti sjónaukinn
forvitni snillingsins norðan Alpa-
fjalla, hins nærsýna eljumanns
Jóhannesar Keplers, sem
frægastur er fyrir lögmál sin um
brautir reikistjarnanna um-
hverfis sólu. Arangur heilabrota
Keplers um ljósbrot og linsur
varð upphaf nýrrar fræðigreinar,
ljósfræðinnar.
Upp — upp i ljósið
Siðan er mikið vatn til sjávar
runnið. Jafnt og þétt hafa menn
bætt tæknina við að sjá æ betur og
lengra út i himingeiminn. Sjón-
aukar eru mörgum sinnum stærri
og öflugri en áður — og ekki er
amalegt að geta lika numið raf-
segulbylgjur utan hins sýnilega
sviðs rafsegulrófsins. Þetta eru
bylgjurnar sem sjást ekki eins og
skin sólarinnar, en gefa samt
upplýsingar um eðli þeirra hluta
sem senda frá sér hina ósýnilegu
geislun. Allar þessar bylgjur,
langar og stuttar, gefa til kynna,
hvernig umhorfs er langt inn milli'
stjarnanna.
Andrúmsloftið og margt sem i
þvi býr og dregur úr skyggninu
hefur löngum verið stjörnufræð-
ingum þyrnir i augum. Þeir hafa
reist stærstu stjörnusjónauka
sina við eyðimerkur til að forðast
sem mesthulu skýjanna og einnig
á fjöllum uppi, ofar móðu lág-
lendisins.
Enn hærra vildu þeir komast.
Háloftabelgir, eldflaugar og nú
siðast tynglingar (gervihnettir) á
sveimi hafa lyft mælitækjum
þeirra æ lengra upp fyrir
„óhreinindin” sem umlykja jörð-
ina.
Senn liður að þvi aö stjörnu-
fræðingurinn geti stundað
stjörnuskoðun sina hátt hafinn
yfir lofthjúp jarðar. Þá verða
þáttaskil i fræðum hans. Svo
óbrenglað er skyggnið úr farar-
tæki i geimnum eða frá stjörnu-
turni á tunglinu, aö stjörnu-
athuganir héðan frá yfirborði
jarðar verða ekki taldar ómaks-
ins verðar.
1 augum stjörnufræðinganna er
lofthjúpurinn hvimleiður, djúpur
drullupollur sem ánægjulegast
verður að hafa fyrir neðan sig i
eitt skipti fyrir öll. Þar efra mun
bera vel i veiði. Með nýrri tækni,
leysitækni og öðrum aðferöum,
munu fjarlægar sólir „færast
nær” likt og skipin forðum i sjón-
auka Galileos. Jafnvel sólkerfi
kynnu að koma i ljós með vissu,
sólir með fylgihnetti sina i eftir-
dragi eins og við eigum að
venjast: sólin, Merkúr, Venus,
jörðin, Mars o.s.frv.
Hvað siöan kemur á daginn er
ógerlegt að sjá fyrir. En vafa-
laust mun nákvæm, sleitulaus
könnun á vetrarbrautinni, frá
stað utan við lofthjúp jarðar-
innar. leiða margt nýtt i ljós til
aukins skilnings á alheiminum.
Við Ijúkum nú þessu rabbi.
Visindamenn hafa semsé orðið
sér úti um sifellt öflugri
„stækkunargler” til að skyggnast
æ dýpra út á reginhaf stjörnu-
geimsins. Galileo og Kepler hófu
þessa skoðunarferð á 17. öld. En i
næsta þætti i páskablaðinu 15.
april mun ég segja frá mátt-
ugasta stækkunargleri sem um
getur i sólkerfi okkar,en liggur
samtenn ónotað. Það var stolt 20.
aldarinnar, Einstein, sem benti
mönnum á það fyrir 40 árum.
Stækkunarglerið er reyndar
sólin sjálf og aðdráttarsvið þess.
Ekki verður hlaupið að þvi að
setja upp þessi firnamiklu sól-
gleraugu, en tækist það munu
ókunnir heimar ljúkast upp fyrir
augum okkar, „nálægar” sólir,
hnettir, og kannski Iif, verur, án
vits og með viti.
VETTVANGUR
Aum er sú list sem engan hrifur
og engan hneykslar. Nú er það
„nýlistin” svokallaða sem
hneykslunum veldur. „Nýlista-
menn” geta hrósað happi.
Þetta litur vist svona út:
Pétur sem er aö búa sig undir
að draga siöasta þorskinn úr
sjónum, Páll sem framleiðir
dilkakjöt upp i kvóta og Gunna
sem vinnur sin daglegu og nytja-
lausu skrifstofustörf, öll þykjast
þess umkomin að fussa á unga
menn sem eru að þreifa fyrir sér i
listinni, einkum ef það liggur i
loftinu að hiö opinbera hafi verið
að kosta til uppeldis svona
manna— Eða ættum við kannski
að láta það fljóta með: bragð er
að þá barniö finnur. Látum það
bfða.
Almenningur er venjulega
margklofinn gagnvart listinni.
Hann hefur hana á hornum sér,
vill mega líta upp til hennar, ósk-
ar sér að eiga þar nokkra hlut-
deild. Þvi fleiri tómstundir, þvi
augljósari krafan um hlutdeild og
réttmætari að þvi er viröist. — Nú
standa myndlistarnámskeiðin og
keramiknámskeiðin. Listin er
læknisdómur og terrapi.
Listin allragagn — vilja menn
það? Já, i rauninni er það svo,
margir vilja, en vita ekki gjörla
til hvers það mundi leiða. Þegar
Schopenhauer ritaði um listina að
lifa, þá velti hann þvi fyrir sér til
hvers ætti að nota þær mörgu
tó.mstundir sem hann gerði sér i
hugarlund að menn gætu eignast i
framtiðinni. Að öðrum þræði sá
hann þar fyrir sérmannlegt böl.
Franski málarinn Gemrges Seurat
hefur áreiðanlega verið aö brjöta
heilann um það sama. Hann bjó
til einskonar resept og hver sem
vargat málað eftir þvi, segir sag-
an. Listin átti að verða almenn-
ingseign og engin forréttindi.
Spámenn þessarar aldar létu sig
dreyma bjarta framtið: Vélarnar
mólu gull og mennirnir áttu fri
— megnið úr deginum,og listin
varö þeirra gagn og gaman, það
átti hún að verða, með öðru góðu.
Svo var fariö að berjast, og þvi
sem styrjaldirnar fengu ekki
áorkað fékk kapitalisminn til
leiðar komiö. Hann bjó til þjón-
ustustörfin — gervistörfin — og sá
til þess að enginn ætti fri, en f jár-
magniö hefði fritt spil, og
sósialisminn á hinu leitinu reynd-
ist svo bágborið kerfi aö um fri
var ekki að tala. Og þannig hafa
kerfin bjargaö listinni — eða
skaðaö hana ef menn lita svo til —
hvort upp á sinn máta. Nú duga
þau ekki framar til góðs né ills að
þessu leyti. Tölvurnar koma.
En það er fleira en upp var taliö
sem bendir til þess að margir vilji
gera listina að almenningseign að
skapa og njóta. Hér skulum við
nefna „nýlistina” sjálfa, ný-
realismann, opið ljóð og pop-
músik — þótt popmúsik teljist
ekki list nema i stöku tilfellum,
hún hefur sin áhrif. Athugum
þetta nánar.
„Nýlist” er nýyröi. Listin, þaö
er að segja stefnan, er ekki ný.
Hún er um það bil tuttugu ára og
hefur verið eitt helsta viöfangs-
efni ungra myndlistarmanna hér
á landi i hálfan annan áratug.
Stundum var talaö um poplist og
stundum um nýdadaisma, en
stefnan var þá kennd við hiö
skammvinna dadatimabil fyrr á
öldinni. Þessi meginstefna kvisl-
ast svo margvislega sem of langt
yrði upp að telja. (1 sjónvarpinu
eitt sýnishorn 11. mars). Hitt er
vist: hún á sér rætur i dadatima-
bilinu gamla og hugmyndum
Marcels Duchamps sem er af
mörgum talinn einhver merkasti
myndlistarmaður þessarar aldar.
(Dularfullur gáfumaöur sem að
mestu dró sig i hié eftir stuttan en
glæsilegan feril, kunni listina aö
lifa, jafnvel kallaður „dandy”.)
Það er arfurinn frá honum sem
liggur i loftinu þegar „nýlista-
menn” segja aö allt sé list, allt
sem er i einlægni gert. Meö öðr-
um orðum: allir geta oröið lista-
menn, hafi þeir réttan skilning og
hugarfar. Listin veröur almenn-
ingseign um leiö og búiö er að
opna augu manna fyrir þeim
sannindum, en „nýlistamenn”
greina sig frá fjöldanum meðan
svo er ekki. Hér er þá verið aö út-
vikka hugtakið list sem veröa má,
og það er þetta sem hægt er að
tala um og segja: bragð er að þá
barnið finnur.
Um nýrealismann þarf varla að
hafa mörg orð, hvort sem það er
nú hyperrealismi eöa eitthvað
ljóðrænna. Þaö er auðskilið að
handmáluð ljósmynd af þvi sem
augun sjá höföar til almennings
milliliðalaust. Ihaldssamur al-
menningur fagnar slikri mynd-
gerð og tileinkar sér hana.
Hið opna ljóð er nokkuð sama
eðlis, borgaralegt eða meö póli-
tisku ivafi þar sem snúist er gegn
borgaralegum venjum. Borgar-
inn vill halda sig við jöröina og
vegsama það lif sem hann lifir
hér og nú. Lýsa þvi meö einföld-
um orðum. Ef almenningur lætur
sér fátt um finnast og vill ekki
þiggja slik ljóð, þá er hann sjálf-
um sér ósamkvæmur að vissu
leyti. Hvi skyldi hann þá þiggja
nýrealismann? Jú, honum finnst
nokkuð á skorta i þessum ljóöum
en telur aö hinar náttúrulegu
myndir séu gerðar af mikilli hind.
Og því skyldi almenningur vera
sjálfum sér samkvæmur? Ekki
þarf hann um slikt að
hugsa. — Hin opna pólitiska
ljóðagerð fær sömu viðtökur, en
það er lika vegna þess að haldgott
óánægjuefni skortir i velferðar-
þjóðfélaginu svokallaða, þar sem
allir hafa nóg aö bíta og brenna og
mega segja það sem þeim dettur i
hug. Þá kemur holur undirtónn.
En þetta stendur til bóta ef
kreppa kemur, eða þá strið. — þá
er þetta vandamál úr sögunni lik-
lega i eitt skipti fyrir öll. Þvi er þó
ekki slegið föstu aö pólitisk ljóða-
gerö sé vonlaust fyrirtæki i vel-
ferðarþjóöfélagi. Þaösem til þarf
er að likindum betri undirstaða
og meiri yfirsýn en gengur og
gerist meðal skálda.
Og svo er það popmúsikin sem
er utanvið, innanum og samanvið
þetta alit. Þeir sem búa hana til,
þeir þurfa ekki aö kviða. „Al-
þýðutónskáld” kalla þeir
sig — án þess að blikna.
Hér er þá drepið á nokkur sér-
kenni. Þau eru aö minu viti vis-
bendingar, fyrst og fremst, um
nokkuð ákveðinn vilja sem hefur
lengi látið á sér bæra, en tilefnið,
að ég setti þessar linur á blað
voru nokkrar athugasemdir i les-
endadálkum dagblaöanna, þess-
um ómi isandi dálkum þar sem
kenna má æðaslátt þjóölifsins.
Mönnum hitnaði I hamsi: þeir
skildu ekki að það sem sjónvarpiö
sýndi þeim var i góöu skyni gert,
og kannski á sinn máta nokkuö
skylt viö heilaga einfeldni.
Góð meining enga gjörir stoö.
29/3
Baldur Óskarsson
Listin allragagn