Helgarpósturinn - 26.06.1981, Blaðsíða 10

10
Föstudagur 26. júní 19frl
Að undanförnu hefur mikið
verið rætt um varnar- og öryggis-
mál bæði hér á landi og erlendis.
Háværar raddir kveða sér nú
hljóðs og krefjast að stigin verið
raunhæfari skref til afvopnunar
en Bandarikin og Sovétrikin hafa
gert tii þessa. Nýjar og öflugri
friðarhreyfingar taka til starfa
allt frá Póllandi til Portúgal og
setja fram kröfur um kjarnorku-
vopnalausa Evrópu. 21. jiíni lagði
friðarganga af stað frá Kaup-
mannahöfn til Parisar m.a.tilað
vekja athygli á kröfunni um
kjarnorkuvopnalaus Norðurlönd.
Friðarrannsóknar- og öryggis-
málastofnanir hafa ekki stækkað
í réttu hlutfalli við útgjöld til her-
mála, en þær gegna þvi vanda-
sama hiutverki að fylgjast með
þróun vígbúnaðar- og afvopn-
unarmála. Á tslandi er af þessum
stofnunum einna þekktust „Al-
þjóða Friðarrannsóknarstofnunin
í Stokkhólmi” SIPRI (Stockholm
International Peace Reaserch In-
stitut). SIPRI var sett á stofn 1
júli 1966 til minningar um 150 ára
órofa frið i' Sviþjóð. Arlega út-
hlutar sænska þingið SIPRIfjár-
magni en aö öðru leyti er Friðar-
rannsóknarstofnunin óháð
stofnun sem lýtur stjórn alþjóð-
legs starfsliðs.
Þegar undirritaður var á ferð i
Stokkhólmi fyrr i þessum mán-
uði, eða um það leyti sem SIPRI
gefur út ársskýrslu sina um vig-
búnaðar- og afvopnunarmál, þótti
tilvalið að taka hernaðarsérfræö-
ingana tali og spyrja þá álits á
varnarmálum Islands. Frank
Barnaby fráfarandi forstöðu-
maöur SIPRIbentistrax á Nýsjá-
lendinginn Owen Wilkes sem er
helsti sérfræðingur stofnunar-
innar um öryggismál tslands og
Noregs. Owen Wilkes hefur starf-
að undanfarin þrjú ár hjá SIPRI,
en þar áður starfaöi hann eitt ár
hjá „Friðarrannsóknarstofnun-
inni í Osló” PRIO (Peace Rea-
search Institut Oslo). Owen
Wilkes rekur hér hugmyndir
sinar um mikilvægi tslands i
kjarnorkuvopnakerfi Bandarikj-
anna og hvernig öryggi tslands
væri best tryggt.
ísland hluti af kjarn-
orkuvopnalausum
Norðurlöndum
— Um þessar mundir er mikið
rætt um Norurlönd sem kjarn-
orkuvopnalaust svæði. t þessari
umræðu er oft vikið að þvi að ts-
land sé utan þessa svæðis eða ætti
að koma inn i þaö á siðara stigi.
Hvað er þitt álit á þessu?
Owen Wilkes: Mitt álit er að
undir öllum kringumstæðum ætti
tsland að vera hluti af þessari
hugmynd um kjarnorkuvopna-
laus Norðurlönd. öll rök sem
styðja kjarnorkuvopnalaust
svæöi í Danmörku, Sviþjóð, Nor-
egi og Finnlandi vega jafn þungt
hvað tsland varðar. Ég hygg að
hugmyndinum öryggi,þ.e. að eitt
land njóti meira öryggis með þvi
aö hafa ekki kjarnorkuvopn og
þannig ögra ekki Sovétrikjunum
aö óþörfu, eigi fyllilega viö um ts-
land.
Ég held einfaldlega að þegar
þessi hugmynd um kjarnorku-
vopnalaust svæði kom fyrst fram
i Finnlandi og siðan i umræðunni
sem fylgdi i' kjölfarið þá hafi fólk
einfaldlega gleymt tslandi, en
það átti að sjálfsögöu ekki að
gerast.
— t viðtali við blaðamenn In-
formation (sjá Þjóðviljann 25.
mars 1981) setur Johan Galtung
fram þá hugmynd að þetta kjarn-
orkuvopnalausa svæði væri látið
ná til fleiri rikja Evrópu og jafn-
vel líka til Kanada. Er nokkur
möguleiki fyrir Norðurlönd eða
riki Evrópu að snúa Bandarikj-
unum og Sovétrikjunum af braut
vigbúnaðarkapphlaups?
Owen Wilkes: Já, Ég hygg að i
staö þess að veröa vigvöllur fyrir
stórveldin þá ættu riki eins og ts-
land sem eru staösett milli stór-
veldanna aö reyna aö mynda
verndarsvæöi (buffertzone) milli
stórveldanna. Ef tækjaútbúnaður
á tslandi er athugaöur i tengslum
við kjarnorkuvopn, þá kemur
strax I ljós aö hann gegnir mjög
mikilvægu hlutverki i kjarnorku-
striS. T.d. SOUS-kafbátahlust-
unarkerfið (stöðin á Stokksnesi
við Höfn i Hornafiröi' — innskot
m.g.) sem njósnar úm sóvéska
kjarnorkukafbáta og hjálpar til
við að eyöa þeim. Ég áltt þvi aö
þegar hugmyndin um kjarnorku- |
vopnalaust svæði er sett fram þá
verði hún aö fjalla um meira en
staðsetningu kjarnorkuvopna.
Hugmyndin verður einnig að ná
til stjórnstöðva og radareftirlits-
stöðva sem óhjákvæmilega tengj-
ast kjarnorkustyrjöldum.
Viðvöruuartækin i hönd-
um landsmanna
— Hvaða tækjaútbúnaöur á ts-
landi tengist beint kjarnorku-
styrjöldum?
Owen Wilkes: Það eru til fjórar
tegundir af kjarnorkuvopna-
stöðvum.
1) Geymslustöðvar fyrir kjarn-
orkuvopn. Pattersonflugvellir
gætu verið ein af þessum
geymslustöövum.
2) Stöðvar sem senda kjarn-
orkuvopn. Flugvellir sem flug-
vélar meö kjarnorkuvopn fljúga
frá, hafnir sem kjarnorkukaf-
bátar sigla frá o.fl.
3) Stjórnstöövar kjarnorku-
vopna. Þetta á til dæmis við um
radar og eftirlitsstöðvar sem
fylgjast með kjarnorkukafbátum.
4) Tilraunastöðvar kjarnorku-
vopna. T.d. svæði eins og á
Kyrrahafinu þar sem Frakkar
hafa verið aö sprengja kjarn-
orkusprengjur i tilraunaskyni.
A íslandi hygg ég að séu þrjár
fyrstu tegundirnar af stöðvum.
Eins og ég sagði áöan þá geta
Pattersonflugvellir geymt kjarn-
orkuvopn og það er þá tegund
kjarnorkuvopnastöðva nr. 1.
Keflavik getur gengt hlutverki
flugvallar, sem flogiö er með
kj arnorkuvopn frá og á timum
kjarnorkuvopna striðs er ég
sannfærður um að hann yrði not-
aður og P3 Orionvélarnar yrðu
notaðar til þess að fljúga með
kjarnorkuvopn. Ég held aö besta
dæmið um tegund kjarnorku-
vopnastöðva nr. 3 á tslandi sé
Loran C stöðin á Gufuskálum á
Snæfellsnesi sem er einskonar
stjórnstöð fyrir siglingar kjarn-
orkukafbáta.
Ég hef veriö að velta fyrir mér
ákveönu vandamáli, sem ég von-
ast til að geta fest á blað innan
tiðar. Það er um það hvernig lönd
eins og tsland geti komist hjá þvi
að vera vigvöllur, en verði þess i
stað verndarsvæði (buffertzone).
Ef þessi viðvörunartæki s.s.
SOSUS-hlustunarkerfið eru i
höndum landsmanna sjálfra,
undir þeirra stjórn og stjórnað
þannig að þau séu öllum ibúum
landsins opinn veröur mögulegt
að hafa eftirlit með þvi hvort og
hvenærannaðstórveldanna kæmi
inn á þessi verndarsvæði.
Ef hnattstaöan er athuguö virð-
ist greinilegt að strið milli stór-
veldanna yröi háð i nágrenni við
tsland. Varnarstöðvarnar á ts-
landi iFæreyjum, á Grænlandi og
i Norður Kanada væri allar hægt
að nota til að viðhalda friði, ef
þessar þjóðir stjórnuðu þessum
stöðvum sjálfar og opinberuðu
allar upplýsingar sinar. Ef svo
yrði, þyrfti e.t.v. að koma fyrir
kerfi sem „tefur” birtingu upp-
lýsinga þannig að ekki væri hægt
að nota þærtil árása, heldur aö-
eins til þess að gera fólki kleift að
fylgjast meö þvi sem er að gerast.
Sovétmenn hefðu hug á
að eyða Keflavikurflug-
velli
— Nú er mikið rætt um þann
möguleika aö hægt verði að heyja
„takmarkaða” kjarnorkustyrj-
öld. Gæti tsland eða nánasta um-
hverfi þess orðið vigvöllur i „tak-
markaðri” kjarnorkuvopnastyrj-
öld?
Owen Wilkes: t fyrsta lagi þá
held ég að ekki sé raunsætt að
tala um „takmörkuð” kjarnorku-
vopnastrið. Ef kjarnorkustyrjöld
brýst út þá held ég aö hún breidd-
ist fljótlega út og yrði aö heims-
styrjöld. Ég held reyndar að öll
þessi umræða um möguleikana á
„takmörkuöu” kjarnorkustriði
hafi aðeins veriö komið af stað til
þess að hægt væri að auka útgjöld
tilframleiðslu á nýjum tegundum
vopna.
Ef „takmarkað” kjarnorku-
striö hæfist, þá eru Sovétrikin
búinundirútbreiöslu þess. Þó svo
að Keflavfk væri ekki tengd þessu
„takmarkaöa” kjarnorkuvopna-
striöi, þá er hún ein af þeim stöö-
um sem Sovétmenn hefðu áhuga
á að eyöa áöur en striðið breiddist
mikiö út, einmitt vegna þess
hversu mikilvæg hún er fyrir
Bandarikin. Keflavikurherstöðin
er lika stöö sem Sovétrikin gætu
eytt án þess að fórna svo miklu,
og ekki er vist að fram kæmi
krafa um hefnd. Ef „takmarkað”
kjarnorkustrið stæði yfir þá væru
fjölmiðlar svo upptÁnir af þvi,
aö fólk i Bandarlkjunum tæki ekki
eftir þvi aö Keflavik hyrfi af
landakortinu. Sovétrikin hefðu
sjálfsagt lika áhuga á aö eyða
öðrum tækjabúnaði á tslandi s.s.
SOSUS-kerfinu, þannig að þeir
gætu sent kjarnorkukafbáta sina
suður i Atlandshaf til að sökkva
skipalestum sem væru á leið til og
frá Evrópu.
— Ef Sovétrikin sæju ástæðu til
að varpa kjarnorkusprengju á
Keflavikurstöðina telurðu að þeir
noti svo stóra sprengju sem eitt
megatonn (Hiroshima sprengjan
varaðeins 12,5 kilotonn) eða held-
urðu að þeir mundu notast við
minni sprengjur?
Owen Wilkes: Sovétrilkin gætu
notað minni sprengju, hins vegar
virðist svo vera sem Sovétrikin
treysti mjög á öflugar sprengjur
og þvi þykir mér ekki ósennilegt,
að þeir hafi eina eins megatonna
kjarnorkusprengju nú þegar
stillta til að eyða Keflavik.
— Hvernig breytist hernaðar-
öryggi Bandarikjanna og Norður-
landanna við það ef Norðurlöndin
veröa kjarnorkuvopnalaust
svæði?
Owen Wilkes: Ég hygg aö
kjarnorkuvopnalaus Norðurlönd
minnkuðu árásarhernaðarstyrk
Bandarikjanna og NATO. Ef
Bandarikin vildu t.d. gera árás á
Sovétrikin þá er það augljóslega
mikil hjálp aö geta flogið frá flug-
völlum i' Noregi. Hins vegar held
ég að kjarnorkuvopnalaus Norð-
urlönd m innki ekki varnir Banda-
rikjanna. Heildar varnir NATO
minnkuðu heldur ekki. t þessu
sambandi verður að athuga
hvaða ástæðu Sovétrikin hafa til
aö ráðast á Noröurlönd. Eina
ástæðan er i rauninni sú aö hindra
aö NATO nýti flugvelli og annan
útbúnað sem hótun viö Sovétrik-
in.
Ef ráðist væri á Norðurlönd þá
er sennilegt að þaö yrði gert með
loftárás. Það er i rauninni mjög
auðvelt aö verja Norðurlönd
gegn loftárásum, með þvi að
koma fyrir jaröföstu loftvarnar-
eldflaugakerfi sem grandaði
sprengiflugvélum. Þetta kerfi er
aðeins til varnar og er aðeins
hægt að nota þegar sprengjuflug-
vélar koma fljúgandi inn yfir
landið. Efhins vegar væru byggð-
ir upp flugvellir þá er bæði hægt
að nota þá til að verja landið en
einnig til að gera árásir á önnur
lönd. Þarna hafa Sovétrikin
ástæðu til að eyöileggja flugvell-
ina eða jafnvel reyna að ná þeim
á sitt vald til þess að nota þá sjalf-
ir. t þessu ljósu álit ég kjarnorku-
vopnalaust svæði veiti jafn mikla
vörn eins og svæði með kjarn-
orkuvopnum.
ísland á minna á hættu
sem hlutlaust riki
— Telurðu likur á þvi að Sovét-
rikin reyndu að ná aðstööu á ts-
landi ef Islendingar létu banda-
riska herinn fara og ef þeir segðu
skiliö við NATO?
Owen Wilkes: Já, ég tel það
mögulegt, en mér þykir samt
ósennilegra að tslendingar
gengju þeim á hönd þó þeir færu
úr NATO.
Siðari heimsstyrjöldin vekur
oft athygli mina. T.d. ákvörðun
tslendinga að vera hlutlausir og
þaö að þeir álitu hlutleysi skyn-
samlegustu og bestu vörnina i
upphafi heimsstyrjaidarinnar.
tsland var hertekið af Bretum og
þannig dregið inn i styrjöldina.
Ég held að sömu aðstæður riki
enn i dag. Ég treysti ekki Sovét-
rikjunum og jafnvel þó þeim væri
treystandi i dag, þá er ekkert ör-
yggi fyrir þvi að svo verði enn eft-
ir 10 ár.
Undir öllum kringumstæöum
álit ég að tsiand eigi minna á
hættu að verða fyrir árás eða inn-
rás ef það er hlutlaust riki heldur
en á meðan það er i NATO.
— Hernaðaryíirvöld Bandarikj-
anna svara aldrei spurningum
um það, hvort þau hafi kjarn-
orkuvopn á erlendri grund. 1 Jap-
an var Bandarikjastjórn bannað
að vera með kjarnorkuvopn á
japösnku yfirráðasvæði, en
Bandarikjastjórnir hafa snið-
gengið þetta bann i fjölda árá og
hafa haft kjarnorkuvopn I her-
skipum sem liggja i japönskum
höfnum og um borð I flugvélum
sem staðsettar voru á japönskum
flugvöllum. Telur þú likur á þvi
að bandarisku herflugvélarnar
sem koma reglulega til tslands i
æfingarflugi, hafi kjarnorkuvopn
um borð og yfirgefi tsland án þess
að kjarnorkuvopnin séu nokkurn-
tima tekin frá borði?
Owen Wilkes: Samkvæmt grein
Ðuncan Campell i nýlegu tölu-
blaði New Statesman þá hafa
bresku kafbátaflugvélarnar Nim-
rod kjarnorkusprengjur innan-
borös i reglubundnu eftirlitsflugi.
Ég tel að fyrst að breski flugher-
inn hefur kjarnaodda með á
reglubundnu eftirlitsflugi sinu, þá
sé afar sennilegt að bandariski
herinn hafikjarnaodda iP 3 Orion
vélunum á sínu reglubundna eft-
irlitsflugi. Þannig er vel mögu-
legt aö P 3 Orion flugvélarnar
sem koma frá heimavöllum sin-
um I Bandarikjunum til Keflavik-
ur f reglubundnu flugi hafi kjarn-
orkuvopn meðferðis sem höfð séu
um borö i flugvélunum allan tim-
ann. Ég hef enga sönnun fyrir
þessu, hins vegar tel ég það mjög
sennilegt.
— Gegna AWACS flugvélarnar
sem staðsettar eru á Keflavikur-
velli þvi hlutverki að stjórna
kjarnorkuherstyrk NATO á Norð-
ur Atlantshafi?
Owen Wilkes: AWACS flugvél-
arnar sem eru staðsettar i Evr-
ópu eða t.d. I V-Þýskalandi gegna
mikilvægu árásarhlutverki t.d.
við að stýra sprengjuflugvélum
með kjarnorkuvopn gegnum loft-
varnarkerfi Sovétrikjanna að
réttum skotmörkum inni i Sovét-
rikjunum . Svo lengi sem AWACS
vélarnar fljúga frá Keflavik, þá
held ég að þær gegni meira að-
vörunarhlutverki en þvi hlutverki
að stjórna árásarherjum.
Hins vegar urðum við vitni að
þvi að AWACS flugvélarnar i
Keflavik voru fluttar til V-Þýska-
lanris þegar ástandið i Póllandi
fór að verða ótryggara og voru
þá strax tilbúnar til að stjórna
árásarherjum (agressive forces)
sem eru búnir kjarnorkuvopnum.
A þann hátt gegna AWACS vél-
arnar i Keflavik árásarhlulverki.
tsland ætti að losa sig
við KeflavíkurherstöfF
ina
— Flotastyrkur Sovétrikjanna
hefur aukist á undanförnum ár-
um. Hafa Sovétríkin meiri flota-
styrk á Norður Atlantshafi en
NATO, eða stendur NATO jafn-
fæös Sovétrfkjunum hernaðar-
lega séö á þessu svæði?
Owen Wilkes: Besta svarið við
þessari spurningu er á þessa leið:
Fólk hefur spurt bandaríska
flotaforingja með hvorum hern-
um þeir vildu heldur berjast,
sovéska flotanum eða þeim
bandariska. Bandarisku flotafor-
ingjarnir svara þvi alltaf til, að
þeir vildu heldur stjórna sinum
eigin her. Ég er fullviss um að
bandariski flotinn er sterkari
þeim sovéska, sérstaklega þegar
tekið er tillit til tæknilegra yfir-
buröa. Auk þess er flugvélastyrk-
ur m jög mikilvægur þegar borinn
er saman flotastyrkur tveggja
landa. NATO hefur mörgum og
góðum flugvélum á að skipa eins
og t.d. Orion og Nimrod flugvél-
unum, sem er mikill stuðningur
við herskipaflotann. NATO hefur
þvi hernaðaryfirburði á Norður
Atlantshafi.
Sovéski flotinn hefur verið
byggður upp, en styrkur hans
byggir mikið á þvi að verja eld-
flaugakafbátana. Þessi floti er
einkum staösettur i Barentshafi
og verkefni hans er aðallega að
vernda eldflaugakafbátana gegn
áreitni (penetration) NATO flot-
ans. Sovéski flotinn hefur mjög
sterkar kafbátavarnir og mark-
mið þeirra er að eyða árásarkaf-
batum óvinarins. Það er ekki
mjög raunsætt að imynda sér aö
sovéski flotinn getisiglti gegnum
GIUK-hliðið og sökkt öllum skip-
um á Norður Atlantshafi. k
— Hvaöa ráð vildir | ) 12
þú gefa ts-
Aðildin að NATO i sjálfu
sér ekki hættuleg:
EN ÍSLAND
ÆTFIAD
LOSA SIG WÐ
KEFLA VÍKUR-
HERSTÖDINA
Rætt við Owen Wilkes,
hernaðarsérfræðing Alþjóðlegu
friðarrannsóknarstofnunar
I Stokkhólmi
Viðtal og mynd:
Magnús Guðmundsson