Helgarpósturinn - 09.10.1981, Blaðsíða 9

9
ÚR HEIMI VÍSINDANNA
Umsjón: Þór Jakobsson
Hvernig væri aö leggja flugvaliarsvæöiö undir háskólahverfiö?
Vísindaþorp
I siöasta visindaþætti Helgar-
póstsins var litillega minnst á vis-
indi og tækni á Islandi og þá aö
þvi vikiö, aö rannsóknir eru
stundaöar mjög á viö og dreif —
út um borg og bi. Svo er þessu
raunar variö i öörum löndum
lika, enda eru visindagreinarnar
löngu orönar legio, ótal margar,
og markmiöin ólik, sums staöar
hagnýt, annars staöar fræöileg.
Stundum er þó slatti af stofnunum
undir einni yfirstjórn, eins og t.d.
háskóli meö fjölda deilda i mörg-
um byggingum. Háskólasvæöið
er heild, eins konar litiö þorp þar,
sem háskólarektor er bæjarstjóri.
Þrengsli og þensla
Ekki er þaö óalgengt erlendis,
aö háskólar sem komnir eru tii
ára sinna lendi I kröggum vegna
þrengsla. Þeir standa á gömlum
merg og aösókn fræöimanna og
nemenda er góö aö þeim háskól-
um sem á annaö borö eru vel
reknir. Þaö þarf endurnýjun ööru
hvoru og húsakynni til viðbótar til
aö fylgjast meö þróuninni og
bregöast viö vaxandi vinsældum
slikrar stofnunar.
En þá kemur bobb i bátinn, þvi
aö þessir gömlu skólar eru nú
ekki lengur I útjaöri bæjar eins og
i upphafi eöa alla vega þar, sem
landrými er: nóg. Bærinn er orö-
inn borg og gróöursælt háskóla-
hverfiö er nú vin i landi steypu og
steins. Háskólinn getur þvi aöeins
fært út kviarnar, aö fest sé kaup á
húsunum i kring meö ærnum til-
kostnaöi, annaöhvort til afnota
eftir þvi sem kostur er eöa niöur-
rifs til aö rýma fyrir heppilegri
húsakynnum i staöinn.
Nýir háskólar I útjöörum borga
og i útborgum standa betur aö
vigi, landrýmiö er meira og hæg-
ara er um vik aö reisa hús og hall-
ir fyrir rannsóknir og kennslu.
Svæöiö er gjarnan skipulagt af
rausn meö vænum grasflötum
milli bygginga. Oft eru þetta þeir
staöir I stórborginni sem mest eru
__halrj^rph^ti irinn Fostudagur 9 október 1981
\
aölaðandi og ekki dregur úr
sjarmanum sú mixtúra mannlifs-
ins sem hér blandast: sumir læra,
aörir kenna og raunar flestir
hvorttveggja á einn hátt eöa ann-
an.
Vitanlega fara ekki allar rann-
sóknir fram viö háskóla. Aörar
sjálfstæðar stofnanir án kennslu
og nemenda eru margar og á þaö
viö bæöi hér heima og erlendis.
Stundum eru samskipti háskóla
,og sérstofnana allnáin og mynd-
ast þannig margarma tenging
samvinnu og gagnkvæmra
áhrifa.
Þaö er þvi ekki ófyrirsynju aö
mönnum hefur dottið i hug aö
reisa „visindaþorp” meö þaö fyr-
ir augum aö efla visindi og
menntun á hnitmiöaöan hátt.
„Þorpiö” er þvi eins konar há-
skólasvæöi i æöra veldi — „bæj-
arstjórnin” ræöur ekki einungis
yfir háskóla heldur einnig f jölda
rannsóknastofnana án nemenda
þar, sem lögö er stund á hin
margvislegustu fræöi. Viö höfum
frétt af slikum visindabæjum i
Sovétrikjunum, en nú skal i stuttu
máli greint frá einum i burðar-
liönum og er sá I Japan. Er hann
af sumum sagöur stærstur i
heimi. Þetta mikla menntasetur
hefur veriö kallaö Menntaborgin
Tsukuba. Kannski væri oröið
„háborg” ekki svo vitlaust— sbr.
háskóli.
Tsukuba
I rauninni hefur Tsukuba veriö
lengi i fæðingu. Rúm 20 ár eru liö-
in siöan menn hófust handa viö
skipulagningu og framkvæmdir.
Sjö ár eru liöin siöan staöurinn
var „vigöur” — og nú þegar eru
þar um 40% opinberra starfs-
manna, þeirra sem vinna aö
rannsóknum. Þarna eru um 30%
þeirra rikisstofnana sem sinna
rannsóknum. Háskóii og 43 rann-
sóknastofnanir eru á svæðinu.
Starfsmenn eru rúmlega 11 þús-
und talsins og starfa 6.5 þúsund
þeirra viö sjálfar rannsóknirnar.
Starfsfólk, nemendur og fjöl-
skyldur munu vera um 25 þúsund.
Margt er um manninn og margt
stórt i sniðum, en samt er ballið
bara rétt aö byrja aö sögn þeirra
sem ráöa rikjum I Tsukuba.
Eftir myndum aö dæma eru
byggingarnar I Tsukuba hinar
stæðilegustu og ofgnótt er þar
tækja og tóla til visindalegra til-
rauna. Bregöur reyndar svo und-
arlega viö aö skortur er á sér-
fræöingum fremur en útbúnaöi til
rannsókna. En forráöamenn
menntabæjarins spá þvi aö ekki
liöi á löngu þar til japanskir vis-
indamenn ranki viö sér og gripi
gullin tækifærin I Tsukuba. Stjórn
og samskipti stofnana í „háborg-
inni” veröur endurskoöuö og
reynt er aö koma I veg fyrir
óþarfa samkeppni og tviverknaö.
Menn gera sér grein fyrir þvi, aö
Tsukuba á um þá kosti aö velja aö
veröa þunglamalegt letibákn eöa
viöfrægt menntasetur og höfuö-
stöövar náttúruvisinda og tækni i
Japan.
Háborgin sýnd heiminum
Fjölbreytilegar rannsóknir
fara nú þegar fram i Tsukuba
þrátt fyrir allt, en betur má ef
duga skal segja stórhuga forráða-
menn menntamála i Japan. Þeir
vilja gera garöinn heimsfrægan.
Akveöiö hefur verið aö halda
heimssýningu I Tsukuba áriö
1985. Hvorki meira né minna en
jafnviröi billjón (bé) dollara á aö
veita i fyrirtæki þetta, sýninguna.
Búist er aö visu viö talsverðu
fjárhagslegu tapi af sýningunni,
en ágæti menntaborgarinnar
miklu mun veröa mönnum kunn-
ugt um viöa veröld. Þaö mun efla
visindin i Tsukuba aö dómi Jap-
ana.
Motto þessarar miklu sýningar
veröur: „Hibýli manna og um-
hverfi — visindi og tækni i þágu
heimilisins”. Kannski heföu ein-
hverjir lesenda hug á aö taka þátt
I sýningunni. Mætti t.d. ekki
kynna þar hitaveitu? Hvaö sem
þvi liöur má vænta þess innan tlö-
ar, aö einhver landi riöi á vaöiö
meö dvöl I háborginni Tsukuba —
til aö læra eöa grúska.
VETTVANGUR
minjavörslu i landinu?
A hann aö vera fjölhæfur vis-
indamaður, sem hefur drjúga
þekkingu á þeim margháttuðu
sviöum, sem undir hann heyra, og
vel i stakk búinn til aö skipu-
leggja verkefni ásamt starfs-
mönnum og fylgjast með þeim?
Eöa á hann að vera einhvers-
konar rekstrarhagfræðingur og
harösviraður fjáraflamaöur, sem
óaflátanlega riöur húsum I
menntamálaráðuneyti, fjármála-
hvort sem eru gripir geymdir I
safninu sjálfu eöa fornminjar og
friðuö mannvirki.”
Þjóöminjar I viðasta skilningi
eru hverskonar heimildir um
mannvist og nánast öll mannanna
verk frá upphafi til okkar daga.
Þetta er langtum margbrotnara
en fram kemur i lagagreininni og
væri efni i langan pistil aö telja
þaö upp og útskýra. En sam-
kvæmt lögunum er einn einasti
maöur ábyrgur fyrir varöveislu
Þjódmin jasaf nið og Súpermann
1 siöastá tölublaöi Helgarpósts-
ins var gerö dálitil úttekt á
slæmri stööu minjaverndunar-
mála hérlendis og eðlilega eink-
um Þjóðminjasafnsins. Það er
þarft verk aö vekja athygli á þvi
ófremdarástandi. A hinn bóginn
er þess ekki að vænta, aö öll kurl
komi til grafar i sllkri umfjöllun
og engin furöa þótt sitthvaö veröi
einfaldaö eða missagt.
Eitt atriöi þessa máls vildi ég
ræöa ögn nánar, en það er spurn-
ingin um yfirstjórn minjavernd-
unar.
Sumum viömælendum blaösins
varö alltiörætt um hógværö og
kurteisi þjóöminjavaröar I garö
fjármálayfirvalda og virtust
jafnvel telja þaö eina höfuö-
ástæöu fyrir lélegum fjárhag
safnsins. I þvi sambandi þykist ég
þó geta fullyrt, aö núverandi
þjóöminjavöröur hafi ekki veriö
hótinu linari i fjárkröfum en fyr-
irrennarar hans.
En þetta er ekki mergurinn
málsins. Lausn vandans er áreið-
anlega ekki fólgin i þvi aö skipta
um yfirmann, einsog þeir gera i
Sovétinu.
Hvaöa eiginleikum þarf sá
maöur aö vera gæddur, sem á aö
hafa yfirumsjón meö allri þjóö-
ráöuneyti og Alþingi og herjar
þannig út peninga?
Óefað munu flestir svara fyrri
spurningunni játandi. Og þvi miö-
ur viröist ekki hægt aö svara
hinni neitandi heldur. Þaö mun
hinsvegar vera sjaldgæf tilviljun,
aö þessir tvennskonar eiginleikar
séu ofarlega á ferli I einum og
sama manninum. Og jafnvel þótt
svo væri, er hvort verksviðið um
sig svo krefjandi, aö annaö hlyti
aö bitna á hinu.
Það er meö öörum oröum ætl-
ast til alltof mikils af einum
manni, einsog einn viömælenda
benti reyndar á. Þetta gat sjálf-
sagt gengiö fyrir hundraö árum,
þegar stofnunin og maöurinn
voru eitt og safniö komst fyrir i
einu herbergi. En ég fullyröi, að
siðastliöin fimmtlu ár hefur þetta
verið óviöuriandi. A þessum em-
bættismanni standa margfalt
fleiri járn en t.a.m. landsbóka-
veröi og þjóöskjalaveröi, og er þó
áreiöanlega full ástæöa til aö létta
19. aldar fyrirkomulaginu af þeim
stofnunum lika. 1 2. grein þjóö-
minjalaganna segir:
„Þjóöminjasafniö er miöstöð
allrar þjóöminjavörslu i landinu.
Þaö skal varöveita islenskar
þjóðminjar I viöasta skilningi,
allra þessara minja. Til þess aö
anna þvi öllu þyrfti helst ein-
hverskonar Súpermann, þvi aö
kröfur og óskir um rannsóknir,
varöveislu og þjónustu aukast
meö hverju ári, sem vonlegt er á
timum hraöstigrar þróunar.
Ekki bætir fámenni starfsliðs
úr skák. Þegar háttsettum em-
bættismanni i fjármálaráðuneyt-
inu var nýlega tjáö, aö 9 menn
væru fastráönir viö Þjóðminja-
safniö, lét hann segja sér þrim
sinnum. Hann haföi eölilega
imyndaö sér, aö þar hlytu aö
starfa 20 - 30 manns. Þaö er
reyndar i áttina viö álit okkar
starfsmanna um þann f jölda, sem
þyrfti til aö safniö gæti viöunandi
sinnt þeim verkefnum, sem þvi
ber lögum samkvæmt. Þar er átt
viö fornleifafræöinga, aöra
minjafræöinga, listfræöinga,
þjóöháttafræöinga, ljósmyndara,
kvikmyndara, skrásetjara, út-
gáfustjóra, sýningastjóra, smiöi,
forveröi, eftirlitsmenn byggöa-
safna, leiösögumenn um safniö
osfrv.
Þaö minnsta, sem hægt er aö
ætlast til, er aö hinn visindalegi
yfirmaöur Þjóðminjasafnsins fái
sér viö hliö einhverskonar rekstr-
arstjóra, sem sjái um hina fjár-
• Getur ekki sinnt því
sem það á samkvær
logum að gera
* f ®rri starfsmenn vin
”er á Þ/óðminjasafni
en á Þjóðminjasafni
Færeyinga. u>m ar
Þjóðminjasafnið í þumal-
skrúfu fjárveitingavaldsin
málalegu hliö starfsseminnar,
en hún nær einsog áöur greinir yf-
ir mestallt mannlif i landinu.
En þaö er ekki nóg. Til þarf aö
vera eitthvert safnráö, sem gerir
áætlun um verkefni fyrir ákveöiö
timabil og tekur afstööu til marg-
háttaöra álitamála. Þaö mætti
skipa meö ýmsum hætti. Þór
Magnússon bendir á, að skipta
þurfi safninu I deildir, sem heföu
töluvert sjálfstæöi. (Þaö er
reyndar heimilt skv. núgildandi
lögum). Þá væru deildarstjórar
sjálfsagðir i ráöiö. Einnig hefur
komið fram hugmynd um fjórö-
ungsminjaveröi, sem þá ættu þar
lika sæti. Hvernig sem þvi yröi
háttaö, ættu fulltrúar starfsfólks,
Félags islenskra safnmanna og
jafnvel Félags Islenskra fræöa aö
eiga sæti I þessu ráöi. Þaö hlýtur
að vera styrkur fyrir sérhvern
embættismann aö hafa stuöning
sem flestra aöila aö baki sér, þeg-
ar einhverju skal hrinda i fram-
kvæmd.
Það vakti athygli fyrir tveim
árum, þegar á þaö var bent, aö
einungis 0.46% af rikisútgjöldun-
um færu til skapandi menningar-
starfsemi I landinu. Til varö-
veisiu þess menningararfs, sem
hér um ræðir, fara 0.07%.