Helgarpósturinn - 05.02.1982, Blaðsíða 9

9
helgarpósturinn Föstudagur 5. febrúar 1982
Ad kaupa í matinn
Fyrir tiu árum var hér á
landi ein mat- eða nýlendu-
vöruverslun aB jafnaði á
hverja 550 neytendur. En
smákaupmennirnir hafa i
hrönnum lagtupp laupana,
og nú eru nærri þúsund
kúnnar á hverja búð að
jafnaði — og tel ég þá ekki
með bakari, kjötbuðir og
slikar sérhæfðar matvöru-
verslanir. Saman borið við
islenska bæi finnst manni
samt aragrúi af matvöru-
búðum hérna, alls staðar
stutt i búð, og tiltölulega
litið af stórum kjörbúðum
úti i ibúðarhverfunum.
Heima hefur knöpp á-
lagning gefið stóru búðun-
um forskot, og i skipulagi
er reynt að hafa bara eina
myndarlega búð i hverju
hverfi. Hér er frjáls álagn-
ing áöllu (nema mjólk), og
sjálfsagt þykir að mat-
vöruverslanir séu tvær og
þrjár hver ofan i annarri.
Fækkun þeirra upp á sið-
kastið rekja menn meðal
annars til samkeppni frá
stórum kjörbúðum, lika til
hækkandi kostnaðarliða,
ekki sist fasteignagjalda
sem hafa orðið mjög þung á
alls konar smárekstri.
Frá méreru stórar versl-
anir i þrem áttum, fimm
minútna gang i norður
(tværsaman þar, báðar frá
stórum verslanakeðjum),
korters gang i suður, og
korters gang i' austur (úti-
bú frá kaupfélagi og annað
frá verslanakeðju). En á
milli þessara stóru búða
eru átta eða niulitlar, fyrir
utan u.þ.b. þrjár kjötbúðir
og fjögur bakari, fimm á-
fengisverslanir, þrjár fish-
and-chips búðir, fimm á-
vaxta- og grænmetisbúðir
og eina fiskbúð.
Litlu búðirnar sérhæfa
sig mikið i ávöxtum og
grænmeti, en fáir stór-
markaðir standa sig veru-
lega vel á þvi sviði. Svo er
misjafnt hvaöa breidd þær
reyna að ná i öðrum vöru-
flokkum. Ég held t.d. að
bara ein þeirra selji kaffi
til að hella upp á, en allar
skyndikaffi og sumar efni i
ketilkaffi: flestar selja
mjólk, sumar þó bara G-
mjólk, enda er mest af
mjólkinni sent heim.
Brauð selja allir, lika
mjólkurmaðurinn og
sumar ritfangaverslanir
(en þær selja líka sælgæti
og koma yfirleitt i staðinn
fyrir sjoppur i okkar skiln-
ingi).
Frá mér er styst i búð
hjá griskum hjónum sem
reka tvær búðir i sömu
húsaröðinni, að miklu leyti
með sömu vörur i báðum.
Þau eru með mikið af inn-
fluttum matvörum og segja
að hjá sér versli flest fólk
af erlendum uppruna sem
býr i hverfinu, en smekk-
lausir Englendingar skipti
við keppinautinn, smá-
búðarholu mitt á milli
búðanna þeirra tveggja.
Þau hafa dætur sinar til að
afgreiða og ekki aðkeyptan
vinnukraft nema eina
vesalingsstúlku.sem aldrei
veit hvað hitt fólkið er að
kallast á á grisku. Þau hafa
náttúrlega opið allan
laugardaginn, eins og flest-
ir gera héma, og part af
sunnudeginum li'ka. Við lit-
um inn einn sunnudaginn,
bara til að spyrja hvað
lengi þau hefðu opið. „Það
má guð vita,” stundi
aumingja enska stelpan,
kúguð á svip. Ekki veit ég
til hvers þessi þjöð er si-
sláandi sitteigið heimsmet
i verkfóllum: þeir ættu að
fá sérfræðiaðstoð frá
Verslunarm annafélagi
Reykjavikur.
Eina lifsnauðsynin sem
reyndist verulega torfeng-
in, það var kaffið; fannst þó
á endanum i störu búðun-
um^ein tegund nærri þvi
islensk á bragðið. Þó ekki
alveg, og miklu dýrari en
kaffier heima. Sem vekur
spurninguna hvort dýrt sé
að lifa i London.
Við slikum spurning-
um á hagfræðin eitt nokk-
urn veginn algilt svar: aö
það sé dýrt að lifa i útlönd-
um, nærri þvi sama hvaðan
maður flytur og hvert. Þvi
að þá er reikningsaðferðin
sú að ganga út frá neyslu-
venjum sinum i gamla
landinu og reikna þær á
veröi nýja landsins. En svo
má lika segja, að fólk sem
flytur milli landa eigi ein-
mitt að nota tækifæriö,
breyta til um neysluvenjur
og lifa á þvi einu sem er
miklu betra eða miklu ó-
dýrara en heima, eða helst
alls ekki til heima. Frá þvi
sjónarmiði er almennt og
yfirleitt ódýrt að lifa i út-
löndum,og reynsla min hér
er meira i þá áttina, að
kaffinu undanskildu. Ekki
hefur heimþráln ennþá
rekið mig til að kaupa
lambakjöt eða ýsu, svo að
ég nefni augljós dæmi, en
ansi munaði litlu að ég félli
fyrir þeirri freistingu að
kaupa skoska lifrarpylsu
(haggis — hún er nú ekki
alveg ekta lifrarpylsa).
Það er alveg sérstak-
lega á ávöxtum og græn-
meti að maður finnur mun-
inn, bæði i verði og úrvali
og stundum lika gæðum.
Hér fást margar tegundir
af ágætu grænmeti á 2-3
krónur kilóið og algengustu
ávextir á nálægttiu krónur.
Og svo eru alls konar spari-
tegundir, sem maður rétt
timdiaðkaupa heimafyrir
stórhátiðir, seldar hér
margfalt ódýrar. Þá fer
maður að nota þetta eftir
behag— segjum vörur eins
og ferska sveppi eða rósa-
kál — og eyðir kannski i
þær mikiu meiri peningum
en heima. Kannski má
segja að dýrt sé að lifa þar
sem vöruframboö freistar
fólks til að láta mikið eftir
sér i innkaupum? Eða að
vörur séu eiginlega ódýrar
ef þær eru svo dýrar að þær
gangi ekki út?
Já, ég gefst upp við það I
þetta sinn að meta, hvort
matarinnkaup verði dýrari
i London eða Reykjavi'k.
En svo m ikið er vist aö m eð
sama tilkostnaöi má hafa
hér miklu fjölbreyttara
fæöi og iburðarmeira.
Hugvitið 3
Halldór Axelsson
allt i lagi þar til ræstingakonan kom og ætlaði að
þurrka upp bleytuna.hún hefur sjálfsagt haldið að þetta
væri annars konar bleyta En i þessu var saltsýra auk
annarra ágætisefna og þegar vatnið komst i samband, þá
byrjaði að rjpka úr ruskunni og konan lagði á flótta. Og
þetta varð óvart m'eira en þokuslæðingur, þvi um tima var
svartaþoka i salnum svo gestir þurftu að þreifa sig áfram
og áttu i vandræðum með að bera kennsl hverjir á aðra.
En þokunni smálétti þegar á leið og undir lokin var þetta
ekki orðin nema dalalæða.
— Það sem þú munt hvað kunnastur fyrir er flokkunar-
vél fyrir fisk. Hvað er merkilegast við hana?
Það sem mér þykir nú hvað merkilegast við hana er
það, að hægt skuli að nýta örtölvutæknina á þennan hátt
við framleiðsluna. 1 dag snýst jú allt i kringum þessa nýju
tækni og ég sá þarna kærkomið tækifæri til að koma henni
i gagnið á þennan máta. Nú útbúnaðurinn reyndist vel, svo
vel að við erum búnir að framleiða og selja fjöldann allan i
viðbót ekki bara innanlands heldur einnig erlendis.
Annars höfum við svona frekar haldið að okkur höndum
varðandi erlenda markaðinn.
— Og hvers vegna?
Höfuðástæðan fyrir þvi að við höfum veigrað okkur við
að framleiða mikið fyrir erlendan markað er sú, að við
erum tæplega i stakk búnir til að veita þá viðgerðarþjón-
ustu sem þarf, þvi auðvitað geta þessar vélar bilað eins og
aðrar. Til þess þyrftum við helst að hafa viðgerðarverk-
stæði i öllum þeim löndum sem vélarnar eru seldar til og
það er vitaskuld ekki framkvæmanlegt. Það getur nefni-
lega ekki hver sem er gengið inn i viðgerðir á þessum bún-
aði, hann er fullflókinn til þess. Og vélar eins og þessar
sendir maður ekki milli landa til viðgerða, það er hægt
með tölvuvogir og aðra smáhluti en ekki þennan útbúnað.
Annars eigum við talsvert af góðum i ugmyndum að út-
búnaði sem eflaust á eftir að koma að gagni og allar
byggjast þær á þvi sama, að láta örtölvuna létta erfiði af
mannshöndinni.
— Hvernig er með einkaleyfisrétt á svona hlutum?
— Þetta kom nú til tals á sinum tima. En á þessum
vettvangi er mjög erfitt að eiga við einkaleyfi að þvi er
varðar sjálfan búnaðinn og yrði heilmikil vinna að útbúa
allar þær lýsingar er þarf til að fá leyfi. Aftur á móti er til
önnúr lausn á þvi máli og það er að fá einkaleyfi á forrit-
unum fyrir tölvuna. En án forrita hafa þær uppfinningar
sem þessar að lifibrauði?
— Er hægt að hafa uppfinningar sem þessar að lifi-
brauði?
— Tæplega einar og sér. Ætli maður að lifa af þessu
verður framleiðslan að fara yfir ákveðna stærðargráðu
auk þess sem maður verður að helga sig þvi ákveðna við-
fangsefni. Ég er tii dæmis á eilifum hlaupum úr einu
viðfangsefni i annað og það kemur ekki eins vel út fjá*
hagslega, en er á móti mun skemmtilegra. En á uppfinn-
ingum einum og sér treysti ég mér ekki að lifa. Ég rek hér
mitt eigið fyrirtæki og við sérhæfum okkur i viðgerðum og
smiði á rafeinda- og tölvubúnaði. Og það er mikil gróska i
þessari atvinnugrein. Mérþætti til að mynda ekki óeðllegt
að Verndaður vinnustaður fyrir fatlaða sem er að risa hér
i nágrenninu, fengi verkefni af þessu tagi.
—, Hvað ertu svo með i deiglunni núna?
— Ætli ekki sé best að láta það vera leyndarmál enn þá,
segir Halldór og brosir. Það eru margir i þessum bransa i
dag og samkeppnin þvi talsverð. Svona þér að segja þá er
meðgöngutimi að hverri hugmynd liklega um tvö ár, þar
til hafist er handa við verkið. Og svo er eilif þróun i þessu
og má segja að verkið sé aldrei endanlega fullmótað.
Kannski er það það skemmtilegasta við þetta allt saman.
Jón Leósson Vestmannaeyjum:
Saumavél fyrir
þorskhausa
t Vestmannaeyjum býr maður að nafni Jón Leósson, 38
ára gamail þúsundþjalasmiður og atvinnugrúskari.
Reyndar er Jón ættaður frá Selfossi en kom til Eyja 1976
frá Noregi og hefur unnið að uppfinningum sinum undan-
farin misseri i nánu samráði við vélsmiðjuna Völund.
Sérstaklega eru það tvær gerðar véla sem kunnar eru af
verkum Jóns og báðar sérhannaðar fyrir islenskar að-
stæður, saumavél fyrir þorskhausa og netafellingavél. Við
hittum Jón að máli og forvitnuðumst um hann og uppfinn-
ingar hans. Fyrst spuröum við hvort hann væri eitthvað
menntaður á sinu sviði.
— Nei það má segja að ég sé algerlega sjálfmenntaður,
að minnsta kosti hef ég engin próf upp á vasann upp á eitt
eða annaö. Aftur á móti hef ég fengist viö sitthvað á lifs-
leiðinni og grúskabakterian hefur grasseraö i mér frá þvi
ég var strákur. Ég man það til dæmis, þegar ég var rekinn
úr eölisfræðitima, ég hef liklega verið 14 áraþá. Það var
timi i rafmagnsfræði og maður var náttúrlega óskaplega
spenntur fyrir þessu og fór að hugsa og spekúlera sjálf-
stætt. Og einhvern veginn fékk ég það klárt inn i höfuöið að
með þessari tækni væri unnt að taka myndir upp á segul-
band. Auðvitað þurfti ég að opinbera þessa uppgötvun
mina i timanum og kennarinn var nú ekki hrifnari en svo
að ég fékk reisupassann úr timum hjá honum fyrir þvæl-
una. Reyndar þykir þetta nú engin þvæla i dag, það sannar
videóið.
— Saumavélin fyrir hausana. Hvernig varð hún til?
— Þannig var að ég hélt á fund Mustad-önglafyrirtækis-
ins i Noregi og kynnti fyrir þeim vél sem átti að hafa þaö
hlutverk að hnýta tauma á öngla. Þetta var nokkuð flókið
apparat og þeim herrum leist ekki á fyrirtækið svo ekkert
varð meira úr neinu þar. Svo geröist það að þeir Afriku-
menn vildu fara að kaup herta þorskhausa af okkur löngu
eftir að þetta var og hét. Ég var staddur á vertfö inni i
Vinnslustöð og sá þá hvar einar fimm eöa sex konur stóðu
við að sauma eða spyrða saman þorskhausa i höndunum.
Þá flaug mér i hug hvort ekki væri hægt að nýta tauma-
vélina við þetta verk. Og það sýndi sig að það var vel ger-
legt. Raunar var vélin stórlega endurbætt m.a. er hún
tölvustýrð og þaö tók nokkurn tima að átta sig á þeirri
tækni. Halldór Axelsson skrifaði forrit að tölvubúnaðinum
og svo sá Völundur um það sem að smiðinni laut. Ég held
það sé óhætt að segja aö þetta hefur komið mjög skemmti-
lega út. Þessi vél hefur verið i notkun hjá Vinnslustöðinni
og skiiað góöum árangri. Hún getur skilað 25 hausum á
minútu i spyröu og það er liklega á við fjórar saumakonur.
Aftur á móti þarf aöeins einn mann viö aö mata vélina og
hún sér sjálf um að telja hausana i spyrðuna. Það eru
nokkrar vélar sem biða tilbúnar og það má segja að þetta
sé orðið spennandi núna; við höfum fengið samkeppnis-
aðila sem framleiðir svipaðar vélar, raunar byggðar á
annarri aðíerð. En ég er bjartsýnn á að við munum standa
okkur i þeirri samkeppni ekki sist þar sem okkar vélar eru
stórum ódýrari.
Annars er það svo með vélar eins og þessar að mark-
aðurinn er þröngur og ekki þarf annað til en markaðir lok-
ist fyrir hausana, þá er auðvitað ekki grundvöllur fyrir
þessi tæki.
— önnur vél sem við höfum sannfrétt að hafi reynst með
ágætum, vél sem fellir net á teina. Hvernig er hún til-
komin?
Hugmyndin að þeirri vél er nokkuð gömul en það var
ekki fyrr en i sumar leið sem hún varð að veruleika.
Engilbert Halldórsson netagerðarmeistari viöraði þá
þessa hugmynd við mig og ég vatt mér i að útbúa svona
vél fyrir hann. Satt að segja er orðin full ástæða til aö létta
verkið við fellinguna, erfiðið við þetta verk hefur marg-
faldast með tilkomu blýteinsins. En vélin gerir það að
verkum að það þari hvorki iagþekkingu né krafta lengur
til að vinna þetta verk. Og mekanisminn i henni er mjög
einfaldur. Aftur á móti kostaði nokkur heilabrot og vinnu
að útbúa girakerfi á hana auk þess sem það olli erfið-
leikum að teinarnir eru aldrei jafnlangir. En þeir erfið-
leikar hafa verið yfirstignir og vélin er búin að vera i
gangi i allthaust,búin að íella ein 1200net með henni að ég
held. Það tekur hana rúma minútu að fella á teininn og
það er svipaður hraöi og vanur netamaður nær. Aftur á
móti á ég ekki von á að maðurinn haldi út meö þeim hraða
heilan da&sérstaklega ekki ef um blýtein er að ræða.
Ég hef sjálfur séð um framleiðsluna á fellmgavélunum
til þessa en iátið Völund um framleiðsluna á saumavél-
unum. En það er eins með fellingavélina að hún er má
segja sérhönnuð fyrir islenskan markað þar sem ég held
að hvergi i veröldinni séu net sett á teina með þessum
hætti nema hér. 1 Noregi eru þau til dæmis saumuð við
teininn.
— Er hægt að lifa af starfi uppfinningamannsins?
— Já}einhvernveginn hefur mér tekist það. Erfiðast er
með það sem kalla máþróunarkostnaðinn. Það tekur
kannski heilt ár að þróa vél og það verður aö taka þann
tima inn i dæmið þegar vélin er seld. Það hleypur nefni-
lega enginn til og finnur upp vél og smiðar hana á einni
nóttu.Það fer drjúgir timi og fé áöur en verkiö skilar ár-
angri.
— Hefuröu sótt um einkakleyfi á þessum vélum þinum
— Nei, það hef ég ekki gert. M.a. vegna þess að þaö
getur verið býsna kostnaöarsamt. Reyndar er ekki mikill
kostnaður við aö fá einkaleyfi en aftur á móti getur verið
gifurlegur kostnaöur þvi samfara ef maður þarf að verja
sitt patent t.d. i málaferlum og veit ég til þess að menn
hafa farið illa út úr slku. Hin ástæðan fyrir þvi að ég hef
ekki sótt um einkaleyfi, er sú, að minar vélar eru hugs-
aðar með Islenskar aöstæður I huga og þvi minni hætta á
að aðrir aðilar fari að seilast inn á það svið. Ég held lika,
ef okkur tekst að halda i við aðra hvað snertir verð og
gæði, þá þurfum viðengu aðkviða. Þá hljótum við að vera
samkeppnisfærir. Og i þvi sambandi má geta þess að það
er nauðsynlegt aö hafa góða framleiösluaðila með sér og
ég hef svo sannarlega verið heppinn með þá hliö málsins.
— Að lokum. Hver er næsta uppfinning?
— Ætli ég sé nokkuð aö láta það uppi núna. Það kemur á
sinum tima. Alltaf er maður eitthvað að grúska. Og ég er
aldeilis ekki hættur, þvi máttu trúa.