Helgarpósturinn - 08.10.1982, Blaðsíða 7

Pétur gefur
sjálfur út
ffpersónur
og leikendur"
Pétur Gunnarsson rithöfundur
hefur nú lokið við að skrifa þriðju
bók sina um söguhetjuna Andra,
sem hann hefur þegar fjaliað um i
tveimur bókum. Þessi nýja bók
Péturs um Andra er væntanleg
fyrir jólin undir heitinu „Persón-
ur og leikendur”.
Bókaútgáfan Iðunn gaf út tvær
fyrri bækurnar, „Punktur, punkt-
ur, komma, strik” og „Ég um
mig”, auk þess sem þær urðu
efniviður i umtalaða fslenska
kvikmynd, sem var frumsýnd
vorið 1981. Nú þykir það tiðindum
sæta, að höfundur gefur bókina út
sjálfur, Iðunn á þar engan hlut að
máli.
„Útkoma þessarar bókar hefur
dregist allt frá árinu 1979, fyrst
framan af vegna þess að mér
sóttist verkið seint. Eftir þvi sem
timinn leið fór ég að hugleiða
möguleikana á að gefa bókina út
sjálfur, og þær athuganir töfðu
útgáfuna enn. Aö lokum komst ég
að þeirri niðurstöðu, að aðstæður
minar væru þannig, að ég gæti
farið framhjá bókaforlaginu með
bókina, og nú er ljóst að mér tekst
að skila henni til prentsmiðjunnar
i tæka tið svo hún komist út fyrir
jóil i,” segir Pétur i samtali við
Helgarpóstinn.
„Persónur og leikendur” gerist
á menntaskólaárum Andra, sama
tlmabili og þegar Pétur var sjálf-
ur i menntaskóla.
„En bókin fjallar fyrst og
fremst um það að velja sér hlut-
verk, i sögunni er Andri að velta
þvi fyrir sér hvað hann ætlar að
verða,” segir Pétur um efni
bókarinnar.
ÞG

Ættbók
hestsins
frá Oddi
Björnssyni
Geir Björnsson, hjá Prentverki
Odds Björnssonar sagði að ekki
yrði gefið út mikið á þeirra veg-
um fyrir þessi jól. Hann nefndi
þó bókina Ysjur og austræna,
eftir Gisla Högnason frá Læk, en
það eru ságnaþættir af mjólkur-
bilstjórum á Suðurlandi. Þetta er
fyrsta bindi. Þá kemur einnig út á
vegum forlagsins fjóröa bindi og
það siðasta af verkinu Ættbók og
saga islenska hestsins eftir
Gunnar Bjarnason.
A vegum Bókaútgáfunnar
Skjaldborgar kemur út fjöldi
bóka i haust og má m.a. nefna 11.
bindi af Aldnir hafa oröið, sem
Erlingur Daviösson hefur skráð
sem þau fyrri. Þá kemur út ný
bók eftir Guðmund Frimann sem
heitir Tvær fyllibyttur að norðan.
Bragi Sigurjónsson sendir frá sér
ljóðabók, Sunnan Kaldbaks. Auk
þess skáldsögurnar Mannleg til-
breytni eftir Benedikt Pálsson,
Afbrot og ástir eftir Guðbjörgu
Hermannsdóttur og Kona vita-
varðarins eftir Aðalheiði Karls-
dóttur.
Kona í kreppu —
Kjartan í kreppu
Eins gott að segja það strax:
Kjartan Ragnarsson hefði betur
séð sig um hönd áður en hann lét
þetta leikrit frá sér fara. Ég veit
ekki hvað L.R. gengur til að
taka það til flutnings og dreg
mjög i efa að það hefði verið
gert, héti höfundur ekki Kjartan
Ragnarsson.
Kjartani hefur stundum áður
tekist vel að lýsa fólki i aðstæð-
um sem það ræður ekki við og
finnur til smæðar og vanmáttar
gegn. Hann á sér persónulegri
tón en flestir leikhúslistamenn
okkar: fremur lágværan og fin-
legan, glettinn og tregablandinn
i senn. Ég held að mesti veik-
leiki hans sem leikritahöfundar
sé sá að hann hefur enn ekki
sniðið sér stakk eftir vexti,
fundið hæfileikum sinum hent-
ugan farveg. Hann er að ýmsu
leyti næmur skoðandi mannlifs-
ins, en hann er enginn Ibsen og
enginn Shakespeare og ekki fær
um að leiða persónur sinar fram
á hengiflugin miklu þar sem
maðurinn neyðist til að horfast i
augu við sjálfan sig og lif sitt,
velja á milli þess að hrökkva
eða stökkva. Hann er ekki
ósvipaður tónskáldi sem á auð-
velt með að semja sönglög, en
ætti hins vegar ekki að hætta sér
út i synfóniskar tónsmiðar fyrir
hljómsveitir og kóra. Til allrar
ógæfu langar hann þó til að
skrifa alvöru drama, kafa ofan i
hinar stóru siðrænu spurningar
mannlegrar tilveru og lýsa
baráttu upp á lif og dauða. Þetta
hefur mátt sjá i sumum fyrri
verkum hans, einkum Snjó og
Jóa, sem standa metnaðar-
minni leikjum (Týndu teskeið-
inni, Peysufatadeginum og
Saumastofunni) langt að baki.
Aldrei hefur þó gjáin verið
breiðari á milli vilja og getu en i
hinu nýja leikriti sem var frum-
sýnt opinberlega siðastliðið
sunnudagskvöld, en mönnum
gafst fyrst færi á að kynnast á
Listahátið i sumar.
Ekki er að jafnaði ástæða til
að endursegja i stuttum blaða-
dómiefnisþráðleiks eða sögu og
sjaldan minni en nú. Skilnaður
snýst um líf konu nokkurrar
sem verður fyrir þeirri hremm-
ingu að makinn hleypur frá
henni og fer að búa með ann-
arri. Þetta er ósköp borgaralegt
fólk og hún nýbyrjuð að vinna
úti hjá tryggingafyrirtæki. Við
þessi ósköp kemst los á lif henn-
ar sem hafði áður unað sæl i sin-
um ranni og nákaldur þjóðfé-
lagsveruleikinn ryðst inn á gafl
hjá henni, mikið til eftir for-
skriftum þeirrar hugþekku
vandamálalistar sem hér á
landi er sérstaklega tengd Svi-
um. Ber hann með sér alls kyns
ófögnuð, svo sem drykkjuskap,
fátækt, hjúskaparólán, ofbeldi,
misþyrmingar, kynslóðabil,
einmanaleik, sálarangist, kyn-
villu, fóstureyðingu, nauðg-
unartilraun og að lokum morð.
Verður þvi ekki lýst hér hvernig
höfundi tekst að koma öllu
saman fyrir á hefðbundnum
söguþræði, en allt smellur það
þó saman hjá honum. Þetta
voðalega ólán fær áð sjálfsögðu
mjög á konuna Kristinu, sem
lengi óttast fátt meir en einlifið.
Þegar bóndi hennar, Arni, vill
skriða aftur til hennar i Ieikslok
bregður hins vegar svo við að
hún segir honum að fara I rass,
kveðst vera orðin sjálfstæð og
munu I hæsta lagi mæta i
jarðarförina hans (sem er held-
ur illa sagt þvi manngreyið er
dauðveikt). Hún þykist sem sé
vaxin upp úr gagnkvæmu
snikjulífi hins borgaralega
hjónabands, skellir hurðinni á
nef manns sins fyrrverandi eins
og fræg kvenpersóna i leikbók-
menntunum gerði i fyrsta sinn
fyrir rúmlega einni öld.
Það er auðsæilega ætlun
Kjartans Ragnarssonar að reifa
i leik þessum ýmis vandamál
samlifis og sjálfstæðis, sýna þau
frá ólikum hliðum að drama-
tiskum hætti án þess að taka
beina afstöðu til þeirra sjálfur.
Gallinn er bara sá að þróunar-
ferill aðalpersónunnar er hon-
um ofviða sem skáldi. Ahorf-
andinn hvorki botnar I þessum
ferli né finnur eðlileg tengsl á
milli hans og þeirra fjölmörgu
mannlegu harmleikja sem
þarna er hrúgað saman og eiga
máske að vera einhvers konar
þverskurður af lifi bágstadds
fólks á tslandi. Þeir eru meló-
dramatiskir, þá skortir sál-
fræðilega undirstöðu i persónu-
sköpun, sem er með allra flat-
asta móti, og hvað eftir annað
stendur maður sig að þvi að
glotta illkvittnislega að hlutum
sem eiga augsýnilega að snerta
mann djúpt. Sú hugsun læddist
jafnvel að undirrituðum að
sennilega gæti efni þessa leiks
nýst nánast óbreytt, að sjálf-
sögðu með viðeigandi áherslu-
breytingum, i leikverk á borð
við hina ágætu sjónvarpsþátta-
röð Löður, þar sem er hæöst á
eitraðan hátt að öllum væmnum
fjölskylduleikjum. í Skilnaði
Kjartans Ragnarssonar fer
þessi sivinsæla grein leikmennt-
anna sem sé út i slikar öfgar að
ekki vantar nema hársbreidd
upp á að hún sé orðin skopstæl-
ing á sjálfri sér.
Ekki er litið á eina leikkonu
lagt að standa heilt sýningar-
kvöld i sporum Kristinar hinnar
karlmannslausu og eiga að telja
áhorfendum trú um að saga
hennar fái staöist. Engin gæti
sloppið betur úr þeirri vonlausu
glímu en Guðrún Asmundsdóttir
sem stendur óbuguð á sviðinu
allan timann. Guðrún er auðvit-
að löngu komin i hóp okkar
bestu leikara, hún er gáfaður og
hlýr túlkandi, hefur mjög gott
lag á að gæða litla hluti, orð og
tillit, merkingu og á stundum
skemmtilegri tviræðni og mun-
ar þá ekki minnst um sposka
kimni hennar. Hér reynir hún af
miklum hetjuskap að blása lifi i
hlutverkið, gera raunir þess
„áleitnar” svo notað sé orðalag
höfurídar i útvarpsviðtali, en
enginn sigrar ofureflið og i
átakameiri köflum hlýtur leikur
hennar að fá holan hljóm. Dæmi
er lýsingin á hinu tilfinninga-
lega áfalli i upphafi leiksins
þegar Arni bóndi labbar út, 'en
þar sem annars staðar er við
höfund að sakast, enginn getur
ætlast til þess að leikari slái af
fullum þrótti svo háværa og
ástriðuþrungna tóna strax i
byrjun án alls aðdraganda. Arni
er sem persóna frá hendi höf-
undar ekki neitt neitt og Jón
Hjartarson er þess ekki megn-
ugur að bæta um betur. Ég finn
ekki hjá mér hvöt til að ræða
frammistöðu annarra leikenda,
en kemst þó ekki hjá þvi, að
geta þess að leikur Valgerðar
Dan er sem stundum áður i of
einhæfum tón eins og skorti i
hann kraft og sannfæringu.
Eins og mönnum mun kunn-
ugt hefur gamla Iðnó verið
breytt i arenu-leikhús i tilefni
þessarar sýningar, þ.e. sviðs-
gólfið er allhár pallur frammi i
áhorfendasal og sitja áhorfend-
ur á fjóra vegu umhverfis.
Helsti kostur þessarar sviðstil-
högunar — sem er út af fyrir sig
mjög skemmtileg — er sá að
áhorfendur veita þvi kannski
siður eftirtekt hversu rýr skáld-
skapur Kjartans er. Annars má
ýmislegt jákvætt segja um
myndræna skirskotun sýningar-
innar, leikmynd og búninga
Steinþórs Sigurðssonar og lýs-
ingu Daníels Williamssonar þó
að auðvitað sé hæpið að ein-
angra hana frá öðrum þáttum.
Lituð ljós eru notuð i óvenju rik-
um mæli og er ekki óliklegt að
einstök atriði sem höfða einkum
til sjónar gætu orðið mjög
mögnuð i öðru samhengi. Verð-
ur mér þá einkum hugsað til
martraðarkenndra atriöa sem
endurspegla sjúklegt hugar-
ástand Kristinar, nektarkennd,
varnarleysi og — að þvi er ég
best fæ ráðið — dauðaangist.
Návist smáborgaralegs samfé-
lags, sem Kristin finnur sig út-
skúfaða úr er einnig lýst mjög
vel með hjálp ópersónulegra og
vélrænna persónugervinga sem
öðru hvoru þyrpast að henni
hvaðanæva að úr salnum og of-
sækja með slúðri sinu og innan-
tómri elskusemi.
Grundvallarspurning I leik
Kjartans Ragnarssonar er
hvort maðurinn geti staðið einn
og hvort æskilegt sé að hann
standi einn. Þvi miður er Kjart-
an ekki dýpri hugsuður en flest
okkar og kann engin ný.svör við
henni. Kannski segja nú ein-
hverjir að það sé bara allt i lagi,
listin eigi ekki að veita svör,
heldur spyrja spurninga, af-
hjúpa óþægileg sannindi þjóðfé-
lagsveruleikans o.s.frv. Slik
vörn er ómark, af þvi að list-
formiö sjáift, hið klassiska
drama sem Kjartan byggir á
þrátt fyrir allar nútimalegar
brellur, felst i átökum and-
stæðra afla og krefst þess að
þau séu leyst á sviðinu meö ein-
hverjum hætti. Skiptir þá ekki
öllu máli hvort sú lausn er
bjartsýn, eins og i Brúðuheimili,
eða tragisk, eins og i Afturgöng-
um, en bæöi eiga þessi leikrit
Ibsens sammerkt með Skilnaði
að fjalla um konur i kreppu.
Lausn Skilnaðar, sjálfstæðis-
yfirlýsing Kristinar, sprettur
hins vegar ekki á neinn skiljan-
legan hátt úr þvi sem á undan er
gengið, er aðeins vandræðaleg
tilraun til að bjarga málunum
fyrir horn. Þvi er jafnvel ekki
svarað hvort þessi afstaða
Kristinar sé til heilla eöur ei og
áhorfandinn þvi skilinn eftir i
lausu lofti um niðurstöður af
öllu saman.
I Skilnaði hefur sú óheilla-
vænlega stefna sem höfundar-
férill Kjartans tók með leikrit-
um eins og Snjó og Jóa vonandi
náð hámarki. Hann gæti oröið
ágætis höfundur ef hann ein-
beitti sér að hversdagslegri
sviðum mannlifsins, þar sem
stórt og smátt, tragiskt og
kómiskt er svo blandað hvort
öðru að engin skil verða á milli
greind. Jón Viðar Jónsson