Helgarpósturinn - 08.10.1982, Blaðsíða 18

Föstudagur 8. október 1982
. i8__,__________________________
Fróðleiksmolar um vítamín
Menn áttu löngum erfitt meö að sætta sig við að
hægt væri að verða veikur af einhverju sem maður
etur ekki, en slík er einmitt orsök allra hörgulsjúk-
dóma. Maðurinn þarf í fæðu liðlega 40 efni: frurn-
efni og misflókin efnasambönd, í mismiklu magni.
Ef eitthvert þessara efna vantar til lengdar í mat-
inn koma fram hörguleinkenni.
Meðal efna sem líkaminn verður að fá eru
ein þrettán bætiefni eða vítamín, þ.e. iífræn efna-
sambönd sem líkaminn þarf lítið eitt af en getur
ekki sjálfur framleitt eða ekki nægilega hratt til að
anna eigin þörf. Meðan menn þekktu ekki efna-
samsetningu vftamínanna voru þau auðkennd
bókstöfum: A, B, C, D og E og svo K (stafirnir F
og H hafa líka verið notaðir). Seinna kom í Ijós að
það setn menn héldu að væri eitt vítamín og köll-
uðu B eru allmörg efni.
Sjúkdómum vegna vítamínskorts eru gefin nöfn
- beriberi eða taugakröm, pellagra eða húðkröm,
skýrbjúgur o.s.frv. Þótt oft sé sagt að hörgull á
tilteknu vítamíni valdi hverjum kvilla þá er það nú
samt svo að menn hafa varla nokkufn tíma verið
þannig aldir að þeir hafi einungis og einhliða liðið
skort á einu efni. Sá „klassíski" skyrbjugur hefur
til dæmis sjálfsagt verið nokkuð fjölþættur hörgul-
sjúkdóntur. þótt mest hafi borið á einkennum
vöntunar á askorbínsýru eða C-vítamíni.
Skyrbjúgur hefur líklega verið nokkuð árviss
vágestur í íslenskum kotbýlum á útmánuðum.
Eins lék sjúkdómurinn sæfara á langferðum
löngum grátt. Fyrstu cinkenni skyrbjúgs eru oft
tannholdseymsli, en eftir því sem veikin ágerist
Ieggst hún á fleiri parta líkamans og getur verið
banvæn.
Breski flotinn þurfti að vernda víðáttumikið
heimsveldi og skyrbjúgur var verulegt vandamál
meðal sjóliða. Undir miðja átjándu öld var iækni í
flotanum, James Lind kapteini, falið aðgrennslast
fyrir um orsakir veikinnar. Lind fékk til tilrauna
marga matrósa illa haldna af skyrbjúg, skipti þeim
í tvímenningslið og prófaði eitthvert húsráð á
hverju liði. Einir tvímenningarnir voru fóðraðir á
sítrónum, og þeir náðu sér furðufljótt og gátu
aðstoðaö Lind við að reyna aö lækna hina, með
afar litlum árangri. Lind reit svo flotamálaráðu-
neytinu skýrslu upp úr 1750, þar sem hann mælti
með því að öll skip hans hátignar yrðu fyrir lang-
feröir birgð sítrónum og sjóliðum gefinn sítrónu-
safi dagiega. Ef sjómenn vrðu tregir til að neyta
svo framandlegs drykkjar lagði Lind til að safan-
um yrði blandað í daglegan rommskammt þeirra
og myndu þá fáir leifa.
Erindið hlaut hefðbundna ráðuneytisafgreiðslu -
velktist milli stjórndeilda fióra áratugi - en upp úr
1790 var ákveðið að fara ao ráðum Linds. Á þess-
um tíma voru sítrónur kallaðar „limes" á enskri
tungu (sem nú er haft um annan ávöxt skyidan, en
mun snauðari að C-vftamíni), og matrósar krún-
unnar uröu að vonum fyrir aðhlátri vegna sítrónu-
neyslunnar og eru síðan uppnefndir „limeys".
Hafnarhverfi í London. þar sem sítrónuskemmur
flotans voru. heitir enn „Limehouse".
Nýjum þjóðféiagsháttum fylgdu stundum
breyttar neysluvenjur sem ýttu undir verulega út-
breiðslu hörgulsjúkdóma. Hrísgrjón hafa löngum
verið undirstöðufæða í Austurlöndum. Þegarfarið
var aimennt að fletta hýðinu af hrísgrjónunum í
verksmiðjum breiddist út kvilli sá sem beriberi
heitir á máli Singhala á Ceylon, eða taugakröm á
íslensku, ogstafar af vöntun á B-vítamínum, eink-
um svo nefndu þíamíni. Taugakröm kallar fram
truflaða skynjun í limum og síðan lömun; einnig
fylgir oft bilun á hjarta og æðum.
Veikin breiddist út í Suðaustur-Asíu á 19. öld
líkt og farsótt, og jafnvel var talið að um smitsjúk-
Attafkrakan
Umsjón: Ömólfur Thorlacius
dóm væri að ræða. Svo var það um aldamótin
síðustu að hollenskur læknir á Jövu»Christiaan
Eijkman, framkallaði sjúkdóminn á hænsnum
með því að ala þau á hvítum hrfsgrjónum, og
læknaði svo fuglana með ófáguðum hrísgrjónum.
Komst þá upp hið rétta eðli kvillans. þótt vítamín-
ið væri ekki einangrað fyrr en alllöngu síðar.
Sunnantil í Bandaríkjunum liggur enn í landi
annar B-vítamínhörgulsjúkdómur, pellagra eða
húðkröm. Pellagra mun þýða „hrjúft skinn“ á í-
tölsku enda einkennist veikin af útbrotum, einnig
af meltingartruflunum og skemmdum í miðtauga-
kerfi. Pegar húðkröm var í hámarki í suðurríkjun-
um, á fyrstu áratugum þessarar aldar, minnti hún
helst á skæða farsótt. Aðstoðarmaður landlæknis í
Bandaríkjunum, Joseph Goldberger, tók árið
1914 að sér að leita orsaka sjúkdómsins'. Hann
varð brátt afhuga því að um smitsjúkdóm væri að
ræða, til þess var útbreiðsla veikinnar of stétt-
bundin. Goldberger tók til dæmis eftir því að
húðkröm var útbreidd meðal vistmanna á geð-
veikraspítölum og munaðarleysingjahælum, en
starfsfólk Jtélt heilsu, enda nærðist það á mun
fjölbreyttári fæðu en sjúklingarnir og krakkagrisl-
ingarnir. Hannfékk fjárveitingu handa einu mun-
aðarleysingjahæli til að kaupa starfsmannamat
handa öllu liðinu, og þá var eins og við manninn
mælt, húðkrömin hvarf á skömmum tíma. Næst
fékk Goldberger heimild stjórnvalda til að ala
nokkra dæmda afbrotamenn á fæði eins og hann
taidi orsök húðkramar. Þetta voru menn sem áttu
eftir að afplána langa fangavist og var heitið sakar-
uppgjöf að tilraun lokinni, svo og að þeir yrðu ekki
fyrir varaniegu heilsutjóni. Á þeim komu brátt
fram einkenni húðkramar, og þeim var svo sleppt
úr prísundinni. Þóttist Goldberger nú hafa sannað
samband húðkramar og mataræðis.
En fylgjendur farsóttarkenningarinnar létu ekki
segjast fyrr en Goldberger hafði, ásamt fjölskyldu
sinni og nokkrum sjálfboðaliðum, gert án árani^
urs ítrekaðar tilraunir til að smitast af húðkramaW
sjúklingum eftir flestum þekktum smitleiðum.
Húðkramarsjúklingar Goldbergers lifðu á ódýrri
jurtafæðu, einkum maís, og var uppistaða matar-
ins mjölvi. Ef bætt var í kostinn kjöti eða eggjum
og mjólk iagaðist heilsan. Til að halda húðkröm
frá lesendum Helgarpóstsins kemur hér þokkaleg
hænsnakjötsuppskrift:
Hænsnakjöt Marengo
(Handa 5 eða 6; kennt við þorp á N-Ítalíu, þar sem
Napóleon sigraði Austurríkismenn árið 1800)
3 kjúklingar eða einn stór unghani
l1 /: matskeið smjör
l'/i matskeið matarolía
7: matskeið salt
'A teskeið ljós pipar
2-3 sneiðar fínt saxaður laukur
soð úr sveppadós
kjötkraftur
1 - 17: matskeiö tómatþykkni (puré)
1 - 2 dl rjómi
1 matskeið hveiti
1 lítil dós svcppir
10 - 12 smálaukar („perlulaukar")
1 teskeið fínsöxuð steinselja
Skerið hænsnin í jafna bita og steikið í blöndu af
smjöri og olíu (oiían gefur jafnari og fallegri lit).
Kjötið er svo kryddað og lagt í steikarpott með
söxuðum lauk. kjötsoði (súputeningur leystur í
vatni, einnig má nota 17: dl af þurru hvítvíni) og
tómatþykkni. Kjötið er steikt við hægan hita (180
til 190°C) í ofni í lokuðum pottinum. Það er aukið
með sveppasoði og svolitlum rjóma ef þarf. Fleyt-
ið að lokunt fituna af sósunni og jafnið hana meö
hveiti ef hún þykir of þunn.
Prófið kjötið með prjóni. Steikartími fer eftir
aldri fuglanna: kjúklingur 20-25 mínútur, ungfugl
allt að 17: til 2 timar).
Sjóðið heila smálauka í saltvatni og steikið svo í
smjöri ásamt sveppum og látið saman við kjötið
(ég er raunar vanur að sleppa smálaukunum). Svo
er steinseljunni stráð yfir og rétturinn borinn fram
heitur í pottinum ásamt litlum, steiktum kartöfl-
um (skv. uppskriftinni; ég nota soðnar) og græn-
salati.
Að lokum kökuuppskrift vikunnar, dökk form-
kaka:
Negrakaka
35 g kakóduft
2 dl rjómabland
1 dl sykur
120 g smjör
l'A dl sykur
2 egg —
1 matskeið vanillusykur
200 g hveiti
.17: siéttfull tesk. lyftiduft (ég kann ekki að slétt-
• fylla hálfa teskeið en þetta hefur samt alltaf tekist)
Hrærið saman í potti kakói, rjómamjólk og sykri,
sjóðið blönduna og látið hana kólna. Hrærið
smjör og sykur í hrærivél, látið eggin saman við
(annað í einu) og 1 msk vanillusykur (eða vanillu-
dropar og eina skeið af sykri). Blandið sáman
hveiti og lyftidufti, sigtiö það (skv. uppskrift, ég
svíkst oftast um það) og hrærið því og kaldri kakó-
mjólkinni til skiptis í smáskömmtum út í smjör-
biönduna.
Smyrjið afiangt kökumót vandlega (man nokk-
ur eftir kökuuppskrift þar sem mælt er fyrir um að
smyrja mót óvandlega ?) og stráið í það brauðraspi
(eða hveiti). í stað eins móts nota ég oft tvö
minni. Látið deigið í og bakið við miðlungshita
(200° C) um 50 til 60 mínútur. Fylgist vel með
bakstrinum, tíminn fer eftir ofninum og stærð og
Iögun mótsins. Prófið rneð prjóni.
Kakan þolir víst vel geymslu, þótt ekki hafi
reynt á það á mínu heimili. (Mér dettur í hug
uppskrift á líkjör úr 96% alkohóli o.fl., sem gekk
milli dýrafræðinga í Lundi þegar ég var þar við
nám, og lauk með orðunum: „Ku verða betri ef
hann fær að standa í 20 míhútur.“)
Helgar. .....
jJósturinn
Snjólfur snillingur
í essinu sínu
Ég hafði farið í klúbbinn „Fjór-
ir kóngar“ og var, sannast að
segja á veiðum. Ætlaði að reyna
að krækja í eitthvað skemmtilegt
spil sem ég svo gæti sagt ykkur-
frá. Ég settist að vanda hjá vini
mínum Snjólfi snillingi, en spilin
sem komu voru svo innilega
leiðinleg, að ég var hreinlega að^
hugsa um að fara. Snjólfur sá
þetta, hnippti í mig og bað mig
um að vera örlítið lengur. Svo var
gefið og þá kom þetta spii:
Teiturtöffari
S K-G-2
H K-G-5-3
T K-D-G-10
L 10-9
Benni brotlegi
S 10-9-7-6
H D-10-9-8-7
T Á-9-4
L 3
Konni kæni
S D-5-4
H 4
T 7-6-5-2
L D-7-6-5-4
Snjólfur snillingur
S Á-8-3
H Á-6-2
T 8-3
L Á-K-G-8-2
borðinu og kastaði sjálfur hjarta
ás og sexinu.
Nú var staðan þessi:
S K-2
H K-5-3
T - -
L - -
S 9-7 S 5-4
H D-9-8 H - -
T - - T - - ■
L - - L D-7-6
S 8-3
H - -
T - -
L Á-K-G
Nú kom hjarta kóngur úr borði.
En nú var það Konni kæni sem
var í baslinu. Hann sá strax að
kastaði hann spaða þá kæmi
spaðakóngur næst og þá væri
hann kominn í millihöndina með
trompin sín. Pví trompaði hann
með sexinu. Snillingurinn tók
með gosanum og lét síðan laufa
kóng. Benni brotlegi og borðið
köstuðu báðir hjarta. Pá kom
tromp ásinn og nú var veslings
Benni í baslinu. Hann vissi að
Konni átti ekkert hjarta, svo eina
vonin var að kasta spaða! Þá lét
Snjólfur snillingur sagði eitt
lauf. Benni brotlegi sagði eitt
hjarta. Teitur töffari hugsaði sig
um svolitla stund og sagði svo
þrjú grönd. Konni kæni sagði
pass, en snillingurinn hikaði
hvergi og sagði samstundis sex
lauf, sem Konni kæni doblaði. En
hvað skeði? Jú, snillingurinn re-
doblaði alveg á stundinni. Nú
fannst mér vera komið fútt í spila-
mennskuna og var feginn því að
hafa ekki farið.
Benni brotlegi byrjaði með því
að láta spaða tíuna. Upp komu
spil blinds. Töffarinn var ekki
beint hamingjusamur á svipinn.
Snillingurinn lét gosann strax á
tíuna og Konni kæni drottninguna|
sem snillingurinn tók með ásn-
um. Þá kom tígul áttan. Benni gaf
og borðið átti slaginn. Meiri tígull
og nú tók Benni á ásinn og lét
hjarta tíuna. Gosinn í borðinu
hélt og nú kom laufa tían úr borð-
inu. Enginn vildi hana.Laufa ní-
una vildi heldur enginn. Þegar
Benni brotlegi lét hjarta í tromp-
ið, þá seig brúnin á Snjólfi snill-
ingi um leið og hann sagði: „Þurf-
ti trompið að liggja svona and-
styggilega".
Nú hugsaði hann sig um örlitla
stund, en svo var eins og bros
færðist um andlit hans. Hann lét
báða tíglana sem eftir voru í
snillingurinn spaða þristinn, sem
hann tók á kónginn og fékk-síð-
asta slaginn á áttuna heima.
Austur og vestur fengu því aðeins
einn slag á tígul ásinn.
Teitur töffari rauk upp af stóln-
um og sagði: „Þetta var fallega
spilað hjá þér Snjólfur. En mér
fannst þú vera kaldur að svína
hjarta gosanum strax og það yfir
til doblarans. Varstu þá þegar bú-
inn að reikna út legu spilanna?"
„Ekki beint, en ég sá strax að ég
þurfti að nota þessar innkomur í
borðinu. Eftir að svínan tókst,
gat ég hent hjartanu og sett vest-
ur í kastþröng". Þetta var stór-
fengleg spilamennska Snjólfur.
Þakka þér fyrir, sagði töffarinn.
Þegar ég nokkru seinna kvaddi
vin minn Snjólf, tjáði ég honum
að ég væri honum þakklátur fyrir
að hafa beðið mig um að fara ekki
strax, því ég hefði alls ekki viljað
missa af að horfa á síðasta spilið.
-----------oOo - ‘—
Heyrt
í spilaklúbb
„Geturðu aldrei munað eftir
því Guðjónína, að ég spila aldrei
út einspili nema með vinstri
hendinni?"
Spilaþraut helgarinnar
s Á
H D-G-8-5
T Á-8-7-6-5-4
L Á-D
S K-G s 9-8-7-6-5-^
H 10-9 H K-7-4-3
T K-10-9 T G
L K-10-8-7-6-5 L G-9
S D-10-3-2
H Á-6-2
T D-3-2
L 4-3-2
Suður vinnur þrjú grönd. Vest-
ur lætur laufa sjö.
LAUSN
Norður tekur með laufa drottn-
ingu og tekur á spaða ás. Hjarta
drottningu spilað og hún gefin
(rétt spilamennska). Kóngurinn
látinn á hjarta gosann, sem suður
tekur með ás. Lætur lítinn spaða.
Austur fær á kónginn. Norður
kastar hjarta áttunni! Vestur
lætur lauf, sem norður tekur á
ásinn og lætur hjarta fimmið.
Taki austur á sjöið og láti tígul
gosann, þá gefum við- Spaðar
suðurs setja svo vestur í kast-
þröng í laufi og tígli. Vilji austur
ekki taka síðasta hjartað, verður
vestur settur inn til þess að spila
frá tígul kónginum.