Helgarpósturinn - 12.01.1984, Síða 20

BÓKMENNTAÁRIÐ '83
eftir Gunnlaug Ástgeirsson og Sigurð Svavarsson
Drekar og smáfuglar innlent verk ársins
1 þessum pistli er œtlunin ad virda svolítid
fyrir sér bókmenntauppskeru sídastlidins
árs. Ekki er œtlunin aö fjalla almennt um
bókaútgáfuna, heldur binda sig vid útgáfu
frumsaminna skáldverka á árinu. Ef til vill
gefst síðar tóm til að gaumgœfa fleiri þœtti
útgáfunnar.
Skáldsögur
Þegar litið er yfir útkomnar skáldsögur á
árinu sem leið, vekur það fljótlega athygli að
eldri höfundar, höfundar sem komnir eru yf-
ir fertugt, virðast að mestu sestir í helgan
stein og hættir að skrifa skáldverk, sumir
fást reyndar við að skrifa samtalsbækur og
þætti ýmisskonar. Það er að sjálfsögðu
góðra gjalda vert og ekkert út á það að setja,
en það vekur óneitanlega spurningar þegar
höfundar yfir fertugu eiga aðeins þrjár af
u.þ.b. tuttugu skáldsögum sem komu út.
Kannski er hér á ferðinni enn eitt dæmið um
gjaldþrot kynslóðarinnar sem setið hefur við
stjórnvöl þjóðarskútunnar síðustu áratugi og
leitt okkur á þann stað sem við erum með
gegndarlausri rányrkju auðlinda og sóun
verðmæta í óarðbæra fjárfestingu á öllum
sviðum.
Það er reyndar tímanna tákn að þær tvær
skáldsögur sem bera af eftir höfunda þessar-
ar kynslóðar eru báðar grimm uppgjör við
fortíðina, þótt með ólíkum hætti sé.
Er þá fyrst að nefna þá bók sem að listræn-
um metnaði og vinnubrögðum tekur fram
öðrum skáldverkum sem komu út á árinu,
en það er saga Ólafs Jóhanns Sigurðssonar
Drekar og smáfuglar. Það mikla skáldverk
verður hreinlega ekki mælt á sömu mæli-
stiku og önnur verk sem hér hafa séð dags-
ins ljós í seinnitíð og telst innlend bók ársins.
Meginstyrkur þessa verks er fádæma vel
unninn stíll og víðtæk og afhjúpandi sam-
félagslýsing á íslandi fimmta áratugarins,
mótunarskeið kynslóðarinnar sem setti
landið á hausinn.
Abyrgðarleysi þeirrar kynslóðar sem hér
hefur verið gerð að umtalsefni á sumpart
rætur í rótleysi sem stafar af flótta frá upp-
runa hennar. Tryllt eftirsókn i veraldleg
gæði, flott hús og fínar mublur o.s.frv. er til
þess að breiða yfir og hylja uppruna og upp-
vöxt í fátækt kreppuáranna. En um leið ogf
þessi kynslóð afneitar fortíð sinni glatar hún
einnig sálu sinni og máski hún sé eitthvað
farin að sjá að sér. Vinsældir uppvaxtarsögu
Sigurðar A. Magnússonar, en í haust kom út
þriðja bindi hennar, Jakobsglíman, verða
trauðla skýrðar nema með hliðsjón af því að
í þessari sögu er Sigurður að skapa heilli
kynslóð fortíð, fortíð sem fólk hefir reynt að
gleyma en þarf nú á að halda. Jakobsglíman
er ák aflega listilega gerð og gott ef hún tek-
ur ekki fram bindinu á undan í uppvaxtar-
sögunni.
Ur því ég er að tala um kynslóðir má ekki
gleyma kynslóðinni sem ætlaði að frelsa
heiminn (ein af mörgum),svokallaðri 68 kyn-
slóð. Ólafur Haukur Símonarson gerir til-
raun til þess að gera upp við þá kynslóð í sög-
unni Vík milli vina. Sú tilraun tekst að mínu
mati heldur misjafnlega. Er það einkum
vegna þess hve þröng og einskorðuð samfé-
lagssýn höfundarins er og hann skilur útund-
an veigamikla þætti í þróun þessarar kyn-
slóðar. Viðhorf höfundar er mjög svartsýnt,
karlmennirnir eru allir fyllibyttur á leið í
hundana en nokkur lífsþróttur kann þó að
leynast með kvenfóikinu.
Saga Ólafs Hauks er samtíðarsaga og svo
er reyndar um fleiri sögur sem vikið verður
Ólafur Jóhann —
Drekar og smáfugl-
ar verður ekki
mæld á sömu
mælistiku og önnur
verk I seinni t(ö.
að rétt bráðum. En það eru fleiri höfundar
en þeir sem að framan var að vikið sem leit-
ast við að skapa fortíð. Tveir ungir höfundar
lýsa upp horfna menningarkima á ferskan
og nýstárlegan hátt. Er hér um að ræða sögu
Einars Kárasonar um Lífið í braggahverfi,
Þar sem Djöflaeyjan rís, og sögu Einars Más
Guðmundssonar, Vængjasláttur í þakrenn-
um, sem á yfirborðinu snýst um dúfnarækt-
arfaraldur í einu úthverfi borgarinnar ca. á
sjötta áratugnum og unglinga sem þar vaxa
upp. Þessar sögur eiga það báðar sameigin-
legt að vera mjög settar vísunum og táknum
og auðvelt að skilja þær víðtækari skilningi
en liggur í yfirborðinu. Mörk veruleikans eru
færð töluvert út frá því sem venjulegt má
teljast og ekki síst er ímyndunaraflinu gefinn
laus taumur í stíl og stílbrögðum.
Það er reyndar áberandi einkenni á verk-
um margra ungra höfunda að ímyndunarafl-
ið og fantasían virðast um það bil að taka
völdin af raunsæinu og kemur það bæði
beint fram í stílnum og áðurnefndri útfærslu
landhelgi veruleikans. Þessa sér stað í á-
gætri sögu Þórarins Eldjárns, Kyrr kjör, sem
gerist í lok sautjándu aldar og hefur að aða -
persónu kryppíaða skáldið Guðmund Berg-
þórsson. Þar notar Þórarinn fantasíu þjóð-
sagna og þjóðtrúar og fléttar hana hagan-
lega inn í sögu sína. I smásagnasafni Stein-
unnar Sigurðardóttur, Skáldsögur, má einn-
ig greina þessi einkenni þó hún sé býsna
lúmsk í meðferð sinni á þeim.
Já, vel á minnst smásagnasöfn. Á árinu
komu út þrjú smásagnasöfn sem nokkra at-
hygli vekja. Er þar fyrst að nefna smásagna-
safn Steinunnar sem er einstaklega
skemmtilegt aflestrar og leynir ótrúlega
mikið á sér ef betur er að gáð. Á það helst við
smásagnaflokkinn Fjölskyldusögur sem er á-
kaflega haganlega ofinn sagnavefur. Vigdís
Grímsdóttir er nýr höfundur og í safni sínu,
Tíu myndir úr lífi þínu, segir hún frá tíu kon-
um í ólíkum stöðum. Sögurnar eru allar
sagðar í fyrstu persónu og hefur stíll þeirra
á sér sterkan persónulegan blæ, sem nálgast
oft að vera ljóðrænn og eru ekki alltaf skýr
mörk draums og veruleika. Óvanalega heil-
steypt byrjendaverk. Sigurður Á. Friðþjófs-
son á einnig gott smásagnasafn þar sem ekki
er allt sem sýnist. Sýn hans á tilveruna er
fremur svört, en hann hefur góð tök á per-
sónusköpun og fer hóflega yfir mörk hefð-
bundins veruleika.
Að lokum skal hér getið hinnar miklu vík-
ingasögu Jónasar Kristjánssonar, þar sem er
á ferðinni hefðbundin breið söguleg skáld-
saga en nokkuð er langt síðan slík saga hefur
komið út þó þær væru vinsælar hér í eina
tíð.
Ljóö
Af frumsömdum ljóðum segir heldur fátt á
síðasta ári. Útgáfan einkennist af heildar-
söfnum og má þar til nefna úrval úr ljóðum
Einars Braga, Heildarsafn ljóða Jakobínu
Sigurðardóttur, úrval verka Heiðreks Guð-
mundssonar að ógleymdri nýrri útgáfu á
heildarsafni verka Davíðs Stefánssonar.
Ein ljóðabók sem kom út á miðju ári sker
sig verulega úr, en það eru 36 ljóð eftir
Hannes Pétursson. Þar rennur í einn farveg
djúp hugsun, fádæma listfengi og ögun í
vinnubrögðum.
Óvenjuleg og sérkennileg er bók Kristjáns
Karlssonar New York.
Athyglisverð byrjendaverk eru bækur eft-
ir Gyrði Elíasson, Sigmund Erni Rúnarsson
og Berglindi Gunnarsdóttur. Þeir Pétur Haf-
stein Lárusson og Ingiberg Magnússon
myndlistarmaður sendu frá sér býsnavel
gerða bók. Þá held ég að upp sé talið það
ljóðakyns sem nær einhverju máli.
Hin öfluga fjölritaútgáfa síðustu ára virðist
vera í algjörri lægð og vafasamt hvort á-
stæða er til að syrgja það mjög sárt, en óneit-
anlega veldur það nokkrum áhyggjum hve
fáar Ijóðabækur koma út.
Barnabœkur
Við lauslega athugun virðist mér heildar-
útgáfa barnabóka á árinu sem leið vera held-
ur minni en árið þar á undan. Titlar virðast
mér vera nærri 100 og þar af eru íslenskar
bækur nærri 20. Er hér um að ræða svipuð
hlutföll og verið hefur um nokkurt skeið.
Hlutfall fjölþjóðaprents er svipað og síðustu
ár eða nærri helmingur titla. Einnig er hald-
ið áfram að géfa út vandaðar þýddar sögur,
þó mér sýnist þær vera heldur færri en síð-
ustu tvö til þrjú ár.
Þegar litið er til íslenskra bóka vega nokk-
uð þungt í heildarfjöldanum smábækur fyrir
yngstu lesendur, en það er ótvítrætt góðs
viti að koma skuli út frumsamdar bækur fyr-
ir þann hóp. Má í þessu samhengi nefna á-
gætar bækur eins og Langafi drullumallar
eftir Sigrúnu Eldjárn og Lena Sól eftir Sigríði
Eyþórsdóttur.
Ævintýri virðast einnig sækja í sig veðrið
hjá barnabókahöfundum og komu tvö ágæt
ævintýri út eftir Guðna Kolbeinsson og Vé-
stein Lúðvíksson.
Annað einkenni er að óvenju margar bæk-
ur ætlaðar unglingum komu út og það
skrýtna er að allar fjalla þær um svipað efni,
þ.e.a.s. unglingaástir. Þetta eruyfirleitt geð-
þekkar bækur en sæta engum stórtíðindum.
Heldur virðist mér hafa fækkað bókum fyrir
miðhóp lesenda barnabóka svona 7-11 ára.
Þó má ætla að sá hópur sé aðallesendur
þeirra tveggja bóka sem að mínu áliti skera
sig verulega úr hópi annarra frumsaminna
bcirnabóka. Eru það Sitji guðs englar... eftir
Guðrúnu Helgadóttur og Tobías og vinir
hans eftir Magneu frá Kleifum. Bók Guðrún-
ar held ég að sé hennar besta bók fram til
þessa. Hún rær á nokkuð önnur mið en áður
og saga hennar er úthugsaðri og sett saman
af meiri hagleik en hennar fyrri bækur. Tví-
mælalaust besta barnabók ársins.
Magnea frá Kleifum hefur töluvert sótt í
sig veðrið að undanförnu. Margir minnast
skemmtilegra frásagna hennar af krökkun-
um í Krummavík, en í bókunum um Tobías
og vinkonu hans Tinnu hefur hún náð sterku
valdi á sálrænu innsæi í veröld hins bæklaða
og afskipta drengs. Með þessum bókum hef-
ur Magnea skipað sér á bekk með okkar
bestu barnabókahöfundum. _ G.Ást.
Eftir flódið besta þýdda bókin
Mér var falið að slæða þýddar skáldsögur
upp úr jólabókaflóðinu sem nú er í rénun.
Hafa verður fyrirvara á slíkri umfjöllun þar
sem erfitt er að kortleggja fyrirbærið svo
stuttu eftir að það gekk yfir. Einhver verk
hafa hugsaniega farið algerlega fram hjá
mér enda ekki aðgangur að neinum frá-
gengnum bókaskrám.
Fljótt á litið virðist mér að síðasta flóð hafi
skilað íslenskum lesendum u.þ.b. 80 þýdd-
um skáldsögum. Til samanburðar má geta
þess að íslenskarskáldsögur síðasta árs voru
innan við 30 talsins. Rétt er að geta þess að
afþreyingarsögur eru mun stærri hluti hins
þýdda sagnakosts en hins mörlenska. Uppi-
staða afþreyingarsagnanna er sem fyrr ást-
ar-, sakamála- og stríðssögur. Höfundarnir
sem þar ríða um héruð eru þekktar hetjur,
s.s. Alistair MacLean, Hammond Innes,
Bodil Forsberg, A. J. Cronin og Theresa
Charles. Ýmsar smávægilegar breytingar
má þó greina, t.d. komu út þrjár sögur eftir
Agöthu Christie sem annars hefur verið lítið
kynnt í þýðingum. AB kynnir til sögu nýjan
danskan höfund sakamálasagna, Paul-Hen-
rik Trampe. Saga hans, Tilræðið, þótti mér
þó heldur bragðdauf a.m.k. í samanburði við
læriforeldrin Sjöwall og Wahlöö.
í hópi þýddra fagurbókmennta kennir
margra grasa og þar ætti hver og einn að
finna verk við sitt hæfi. Fullyrða má að 1983
hafi verið gjöfult að þessu leyti, altént yfir
meðallagi.
Úr norðrinu komu að venju góð verk,
þökk sé norræna þýðingasjóðnum! Mig
langar að geta sérstaklega þriggja meistara-
verka eftir þá William Heinesen, P. C. Jersild
og Hans Jorgen Nielsen. 7. bindið í ritsafni
Heinesens heitir Ráð við illum öndum. í
þessu verki kennir ólíkra grasa; stutt skáld-
saga, smásögur og endurminningar settar
fram á ljóðrænan hátt. Þýðingar Þorgeirs
ings eru metnar að verðleikum og mér er
kunnugt um að þessi bók var illfáanleg þeg-
ar á Þorláksmessu. Verk Jersilds, Eftir flóðið,
í þýðingu Njarðar P. Njarðvík, er einhver
magnaðasta frásögn sem undirritaður hefur
lesið um larrgt skeið og telst merkasta þýdda
bók ársins. Sagan greinir frá atburðum langt
að baki kjarnorkustyrjaldar á þann hátt að
lesandinn efast aldrei um trúverðugleika
framtíðarmyndarinnar. Fótboltaengill H.J.
Nielsens er af ýmsum sökum merkt verk.
Þar er dregið fram sjónarhorn karlmanna í ■
kynjabaráttu síðustu ára og fyrir þá sök eina
er sagan kærkomið mótvægi. Verkið er
einnig listilega ofið og spennandi þótt hefð-
bundin spennuuppbygging sé látin lönd og
leið.
Aðrir Evrópubúar eru nokkuð fyrirferðar-
miklir að þessu sinni og svo virðist sem út-
gefendur séu að vakna af alltof löngum
svefni í þeim efnum. Heinrich Böll hlotnast
nú í fyrsta sinn sá heiður að koma út á ís-
lensku og fyrir valinu varð sagan Og sagði
ekki eitt einasta orð. Þýðandinn, Böðvar
Guðmundsson, las þessa sögu í útvarp fyrir
nokkrum árum ásamt Kristínu Ólafsdóttur.
Þetta er einkar elskulegt verk, hlaðið allt-
umvefjandi kærleika sem annars er heldur
sjaldgæft fyrirbæri nú um stundir. Meistari
Franz Kafka er einn af stóru höfundunum
sem því miður hafa verið ófáanlegir á ís-
lensku. Nú hefur heldur betur verið bætt úr
því. Hamskiptin koma nú út í endurskoðaðri
útgáfu en sú fyrri hefur verið með öllu ófáan-
leg. Réttarhöldin eru einnig víðfrægt verk
sem haft hefur mikil áhrif á sagnagerð síðari
ára. Þessi verk eru hvalreki á fjörur bók-
menntaáhugafólks og ættu einnig að nýtast
vel við kennslu í bókmenntafræðum. ís-
lenskir útgefendur hafa þannig minnst aldar-
afmælis Kafka með sóma. Graham Greene
er nú orðinn nokkuð vel kynntur hér heima.
Verk hans um Monsjör Kíkóta er einkar læsi-
legt og fyndið. Hann fylgist með tveimur af-
komendum Cervantesar í nútímanum,
prestinum Kíkóta og marxistanum og bæjar-
stjóranum Sansjó Pansa. Fílósóferingar
þeirra félaga eru gullvægar. Fyrir allnokkru
kom út á íslensku sagan Berfætlingarnir eftir
Rúmenann Zaharia Stancu, virkilega mögn-
uð frásögn. Meðan eldarnir brenna eftir
sama höfund kom út nú fyrir jólin. Þetta
verk er sannkailað stórvirki en þó þótti mér
það standa hinu fyrrnefnda talsvert langt að
baki. Þá er ógetið verks Frakkans André
Malraux, Hlutskipti manns. Því miður hef ég
ekki enn komist í að lesa þetta verk en vísir
menn hafa magnað upp tilhlökkun mína og
fullvíst er að fengur er að þessu verki á ís-
lenskum bókamarkaði.
Kúba og Marokkó finnast einnig á landa-
korti útgefenda. Einhvern Veginn finnst mér
ég alltaf þurfa að klappa þeim á bakið þegar
þeir seilast út fyrir hið vesturheimska menn-
ingarsvæði. Kúbanski snillingurinn Alejo
Carpentier er löngu heimskunnur fyrir sagn-
ir sínar. Verk hans Ríki af þessum heimi, á
sér útgangspunkt í þrælauppreisn á Haítí á
18. öld en hefur býsna víða skírskotun. Það
er að sjálfsögðu Guðbergur Bergsson sem
þýðir verkið og frágangur er allur til fyrir-
myndar, í eftirmála er fjallað um verkið og
höfundinn á ítarlegan hátt. Til Marokkó-
mannsins Mohamed Chourki þekkti ég ekk-
ert fyrr en ég las Á brauði einu saman. Þar
lýsir höfundur firnavel nöturlegum uppvexti
sínum. Lýsingar hans eru mjög sterkar og
opna lesendum glugga inn í hinn ömurlega
veruleika margra N-Afríkumanna.
Úttekt sem þessi getur aldrei verið full-
nægjandi og því slæ ég enn einn varnagla og
biðst forláts hafi mér orðið á að sleppa ein-
hverju stórfenglegu. — SS
20 HELGARPÓSTURINN