Helgarpósturinn - 01.11.1984, Blaðsíða 18

BARNABOKMENNTIR
Börn og bækur undir húsaga
eftir Sölva Sveinsson
Barnabækur hafa komið út á Islandi um
það bil tvær aldir, og er þó ekki fullljóst
hvaða viðmiðun ber að hafa í huga. Silja Að-
alsteinsdóttir telur Barnaljód sr. Vigfúsar
Jónssonar elst, prentuð í Kaupmannahöfn
1780 (íslenzkar barnabækur 1780—1979,
39). Jón Eiríksson konferensráð sá um út-
gáfu bókarinnar allmörgum árum eftir lát
klerks, en þeir voru náfrændur. Hann segir
að sr. Vigfús hafi ort ljóðaflokkinn „handa
dóttur sinni árið 1739“ (fsl. barnab., 39)
henni til hollrar innrætingar og uppeldis í
kristnu siðferði, að ætla má. Ekki er vitað í
hversu stóru upplagi Barnaljóð voru prent-
uð, en með einhverjum hætti hefur það
gengið til þurrðar, því bókin var endurprent-
uð árið 1838. Naumast hefur hún þó farið á
„almennan markað", því hann var ekki til.
Vísast hefur hluti af upplaginu ónýst í volki,
því löng var leiðin úr prenthúsi í Kaup-
mannahöfn í hendur lesenda norður á Is-
landi.
Loftur Guttormsson segir í nýútkomnu riti
(Bernska, ungdómur og uppeldi á einveld-
isöld, 201) að fyrsta bókin „á íslensku sem
var beinlínis og vísvitandi ætluð börnum og
verðskuldar þar með nafngiftina barnabók
er ... Sumar-Gief handa barnum eftir Guð-
mund Jónsson prófast. Hún var gefin út 1795
af prentverki Magnúsar í Leirárgörðum,
með formála eftir hann sjáifan." (Bernska
... 20) Sr. Guðmundur þýddi og staðfærði
bókina eftir danskri útgáfu, en ættuð var
hún frá Þýskalandi. Loftur segir, að það sé
„vafasöm staðhæfing" að Barnaljóð sé gefin
út sérstaklega handa börnum, „það má
marka bæði af formálsorðum Jóns Eiríks-
sonar og inntaki ljóðaflokksins að hér er
ekki á ferðinni barnabók í ofangreindum
skilningi heldur kristilegar heilræðavísur í
anda hústöflunnar og húsagans" (201). í
raun skiptir ekki höfuðmáli hvort þessara
rita verður talið fyrsta barnabókin, heldur
hitt, að upplýsingarmenn standa fyrir útgáf-
unni. I formála Sumargjafar segir Magnús
dómstjóri, að upplýsingin „fyrst innrætist
með góðu uppeldi barna" (tilvitnað eftir bók
Lofts, bls. 200, stafs. löguð að nútímaregl-
um). Það er kjarni málsins, að með útgáfu
sinni vildu þeir andæfa þjóðsögum, ævintýr-
um og alls konar hindurvitnum, sem þeir
töldu andstæða sannri þekkingu. Á hinn
bóginn orkar ýmislegt í bókum þeirra heldur
ankannalega á íslenska lesendur. í Sumar-
gjöf er t.d. gráðugt barn látið springa „af
óhóflegu hveitibrauðs- og kökuáti!"
(Bernska. . .202)væntanlegatilforbetrunar
lesendum. Hætt er við að slíkar viðvaranir
hafi hljómað undarlega í íslenskum torfbæ,
þegar engin kom siglingin.
Allt fram til upplýsingar töldu fullorðnir
enga þörf fyrir barnabækur. Sú skoðun rétt-
lættist af því, að börn voru sem smækkuð
mynd fullorðinna. Frá 6—7 ára aldri unnu
þau bústörf eftir megni (og mörg umfram
það) og 10— 15 ára urðu þau fullgilt vinnuafl.
I klæðaburði munu þau lítt hafa skorið sig úr
Þar sem bækur skortir
eru öll rit lesin í þaula,
og þau vinsælustu
upp til agna. Á þessari
mynd sést smækkuð
bls. úr Manni og
konu. Gert hefur
verið við blaðið með
slitrum úr Þjóðvilja
Skúla Thoroddsens.
Öll er bókin laus úr
bandi, en ekkert blað
hefur týnst, þótt lesin
væri á mörgum
bæjum í norðlenskri
sveit.
m

df» \'i tatitx 3« ** jí>i» ~
•:•:«•'<•»:< <•<:':>:(, fii
:*í ramHtítVi* '
<■( ->*fi í<"«?.(■■, ÍU-X4 '■}>'( iXVS 4
•;« *«;: k»«Á* »•>:>?!< »«-> Uiií •
*■*{ >'. i K(K MH
«:>:».{tXfa f-f
«*<«-•«<! í -
:>■>:’*<:■ > ;>>?»:<>; iXSy> ..,,r<
.... I -........ ' • • .. ■
?:***■
<:■;■> ■:•. !■>!■. . . . . . ,
*>»* *?«?**<* wfay Mxf(y,fy 4
hópi fullorðinna, jafnvel slitið görmum
hinna eldri. Skóli þeirra var reynslunám,
nema að því er kom til kristindómsfræðslu.
Hana fengu börn af vörum hinna eldri, væru
þau ekki læs, ella af kveri. Læsi varð út-
breiddara eftir miðja 18. öld, þegar gildi tóku
tilskipanir í anda heittrúarstefnunnar, piet-
ismans. Uppfræðsluskylda var lögð á
herðar húsráðenda, og þeim var gefið ríku-
legt vald yfir börnum og hjúum, húsagi var
slíkt kallað. Börn og hjú voru þannig undir
foreldra- eða húsbóndavaldi þar til þau
stofnuðu heimili, 25—35 ára, ef jarðnæði
fékkst þá; þessir hópar eru raunar kallaðir
ungdómur einu nafni í opinberum plöggum
frá þessum tíma (Bernska. .. 13,67). Súlesn-
ing, sem ungmennum var ætluð, miðaði öll
að því að innræta guðsótta, hlýðni við yfir-
boðara, iðjusemi og sparsemi, svo taldar séu
dyggðir bændasamfélagsins. Og til þess að
halda ungdómnum við efnið var heimilt, ef
ekki skylt, að beita harðýðgi, líkamlegri tyft-
an, ef ekki vildi betur.
En auðvitað lásu börn og ungmenni ýmis-
legt annað. Þau nutu sömu bókmennta og
hinir fullorðnu, ýmiss konar sagna, rímna
o.s.frv. Auk þess hefur frá öndverðu verið
hafður fyrir börnum alls konar kveðskapur,
vísur, kvæði, þulur o.fl. þeim til hugbótar
eða hræðslugæðis, eftir því sem við átti.
Á 19. öldinni urðu litlar breytingar á útgáf-
unni, enda hélst þjóðfélagið að mestu í sömu
skorðum, þótt smám saman losnaði um allar
hömlur. Eftir miðja 19. öld voru skólar stofn-
aðir og þéttbýli myndaðist víða við sjávar-
síðuna. Þar með var lagður grundvöllur að
útgáfu bóka fyrir börn. Meira um það síðar.
JAZZ
eftir Vernharð Linnet
Vetrarjazz
Með haustinu kom Leo Smilh til landsins.
Hann þekktum við áður. Undirrituðum hef-
ur aldrei leiðst jafnmikið á Jazzvakningar-
tónleikum og á tónleikum þeim er Leo Smith
hélt með leifum af New Dalta Akri sveit sinni
í Félagsstofnun stúdenta sumarið 1982.
Hann var ekki eins leiðinlegur núna. Fyrsta
verkið í Félagsstofnun stúdenta var dálítið
skemmtilega blásið í trompetinn. Nature
Boy. Svo sönglaði hann og barði slagverk og
fór með háspekilegt rugl um heimstónlistina
— ef það sem Leo Smith bauð uppá í Reykja-
vík er heimstónlist þá hlýtur blástur Louis
Armstrongs að vera alheimstónlist, sem nær
yfir öll sólkerfi og himnaríki líka. Leo segir
að Armstrong hafi haft mikil áhrif á sig —
slæmt að ekki skuli vera hægt að merkja
það.
Á síðustu tónleikum sínum í Norræna hús-
inu, eftir að ungt tónlistarfólk er kunni sitt
handverk hafði lokið við að leika strengja-
kvartetta er nær gengu af undirrituðum
dauðum, tróð hins vegar Leo Smith upp með
íslensku útgáfuna af New Dalta Akri og það
var kraftmikil tónlist. Stefán Stefánsson,
Skúli Sverrisson, Pétur Grétarsson, Þor-
steinn Magnússon, Abdul og Smith létu
gamminn geysa og það gerðu þeir líka á
Torgi Rásar 2, en Stefánslausir. Þetta var
þokkaleg tónlist á íslenskan mælikvarða.
Það var Grammið er stóð fyrir hingað-
komu Leo Smiths og þó að undirrituðum hafi
ekki þótt fengur að komu hans, verður ekki
það sama sagt um trommuleikarann And-
rew Cyrille er hingað kom á vegum
Grammsins í ágúst og Anthony Braxtons,
sem væntanlegur er á vegum Grammsins
bráðlega. Það eru menn sem kunna sinn
djass — þeir standa föstum fótum í djasshefð-
inni um leið og þeir kanna nýja stigu. Tónlist
þeirra er skapandi afl, þar sem kunnátta og
frjó hugsun helst í hendur við rökrétta fram-
þróun djassins.
Heldur lítið hefur farið fyrir starfsemi
Jazzuakningar sem af er vetri, en tónleikar
landsliðs Norðurlanda í djassi — þar sem
Niels-Henning, Tomas Clausen, Palle Millel-
borg, Janne Schaffer, Poul Towsen, osfrv.
voru félagar — fórust fyrii. Samið var við
SAS um flutninga til Bandarikjanna og ís-
land því útilokaður viðkomustaður. Vonir
standa þó til að sveitin heimsæki okkur síð-
ar. Jazzklúbbur Reykjauíkur hefur ekki enn
hafið vetrarstarf sitt en trúlega verður þess
ekki langt að bíða. Afturá móti hóf Fribrik
Theódórsson hádegisdjassinn í Blómasal
Hótels Loftleiða s.l. sunnudag og verður há-
degisdjass þar á hverjum sunnudegi milli 12
og 2 frameftir vetri. Friðrik blés í básúnuna
sína ásamt kvartett Kristjáns Magnússonar.
Þar ber helst til tíðinda að Þorleifur Gíslason
er farinn að blása í altósaxafón og það sem
meira er — hann blæs í hann einsog altó en
ekki tenór, en það er höfuðhljóðfæri Þor-
leifs. Ekki get ég yfirgefið Blómasalinn án
þess að minnast á hversu fallega Kristján
túlkaði Summertime, Árni Scheving var á
rafbassa og Sveinn Óli Jónsson á sneril og
sýmbal — trommusettið hans hafði lokast
einhverstaðar inni, en þetta var alveg nóg!
Það er alltaf djass á fimmtudagskvöldum í
Skálkaskjóli og þar hefur leikið tríó Gub-
mundar Steingrímssonar trommara, þarsem
Björn Thoroddsen er á gítar og Skúli Sverris-
son á bassa, svoog tríó Tómasar R. Einars-
sonar bassaleikara þarsem Sueinbjörn I.
Balduinsson leikur á gítar og Gubmundur R.
Einarsson á trommur. Þeir hafa einnig verið
að leika á Gauki á Stöng, en þar er djass
flesta daga vikunnar.
Þá er að kveðja í bili og djassunnendur
geta skellt sér í Skálkaskjól í kvöld, fimmtu-
dag, eða fengið sér djassverð á Hótel Loft-
leiðum á sunnudaginn meðan beðið er eftir
að hlusta á saxafón- og klarinettumeistarann
Anthony Braxton.
MYNDBOND
eftir Ingólf Margeirsson
Dynasty: Nýtt ávanalyf
Innan tíðar gefst hérlendum videóeig-
endum kostur á að verða sér úti um spólur í
hinum heimsfræga Dynasty-myndaflokki
sem farið hefur sigurför um öll Bandaríkin
og víða um heim. Að þessu sinni hafa einka-
aðilar orðið fyrri til en sjónvarpið okkar
ríkisrekna, og tryggt sér sýningarréttinn
hérlendis. Dreifingin mun fara fram gegnum
videóleigur og stórmarkaði sem Hagkaup,
og er miðað við að menn næli sér í eina
spólu vikulega. Fyrstu þættirnir fara á
myndbandaleigur þ. 19. október.
Undirritaður hefur horft á níu fyrstu
þættina af Dynasty þar sem upptakturinn
að ættarsögu Carrington-fjölskyldunnar er
sleginn. Dynasty fjallar á fágaðan hátt um
valdið, hvort sem það birtist í auðæfum,
ástríðum eða fjölskylduátökum. Dynasty
byggir á Dallas-formúlunni nema hvað allar
öfgarnar eru enn ýktar, ættarhöfuð Carring-
ton-fjölskyldunnar og forstjóri Denver-
CcU'rington olíuauðhringsins er enn mátt-,
ugri, ríkari og harðneskjulegri en fyrirmynd
hans í Dallas. Krystle kona hans er yngri,
greindari, tilfinninganæmari en frúin á
Southfork í Dallas-þáttunum. Og svo fram-
vegis. Einkasonur Blakes úr fyrra hjóna-
bandi er til að mynda hommi sem þykir ekki
mjög til framdráttar í þessum kreðsum og
systir hans Fallon er vergjörn pabbastúlka.
Þannig má áfrcim hcúda. Dynasty hefur einn-
ig sinn JR, hinn nauðsynlega skúrk sem
áhorfendur elska að hata. I Dynasty er
vondi kallinn kona, Alexis, fyrrum eigin-
kona auðjöfursins Blake Carrington. Alexis
hefur verið ein vinsælasta sjónvarpsstjama
í Bandaríkjunum, enda leikin af gömlu
stjörnunni Joan Collins sem nær hrífandi
tökum á þessu samblandi þokkadísar og
nornar. Byrjun Dynasty-þáttanna er nokk-
uð hæg, atburðarásin ekki ýkja spennandi
né viðburðarík; Blake giftist Krystle og mikl-
um tíma eytt í að kynna flestar aðalpersón-
urnar sem samcin eru komnar í brúðkaup-
inu. En menn skulu ekki gefast upp í upp-
Nokkrar aðal-
persónur úr
Dynasty-þáttunum;
Valdagræðgi, ástríð-
urog fjölskylduátök
olíuyfirstéttarinnar í
Denver.
hafi, senn sneipast atburðir og í fjórtánda
þætti heldur hin myrka drottning þáttanna,
Alexis innreið sína og þá verður varla aftur
snúið. A.m.k. sýndi norska sjónvarpið 60
þætti af Dynasty og lauk útsendingum f
sumar með þeim afleiðingum að landið
rambaði á barmi borgcirastyrjcúdar. Forsíð-
ur síðdegisblaðanna f jölluðu dögum saman
um það reginhneyksli að norskir sjónvarps-
áhorfendur mættu ekki fylgjast áfram með
valdabaráttu og ástarævintýrum Carring-
tonanna. Að lokum birtu tvö stærstu síð-
degisblöðin framhaldið daglega í opnu með
litmyndum, þangað til einkaaðili tók sig til,
keypti réttinn að áframhaldandi þáttum og
leigði spólurnar gegnum myndbandaleigur.
Og græddi vel. Dynasty er greinilega vana-
bindandi, enda upplagður flótti frá kreppu
og skammdegi.
Og nú er komið að okkur.
18 HELGARPÓSTURINN