Helgarpósturinn - 13.12.1984, Blaðsíða 12

BOKMENNTIR
Flínkur flakkari
Jón Óskar:
SÖLVIHELGASON.
Listamaöur á hrakningi. Heimildasaga.
Sölvi Helgason var gasprari og ólíkindatól.
En það er sko ekkert gaspur af Jóni Óskari
að titla þessa ævisögu hans heimildasögu.
Hún er reist á mikilli og auðsjáanlega vand-
aðri heimildakönnun, heima og erlendis.
Heimildirnar eru útlistaðar, frásögnin fylgir
þeim náið, án þess að farið sé með skáldleg-
ar eyðufyllingar, nema þá sem rökstuddar
ágiskanir. Þetta er því miklu nær því að vera
fræðilega unnin ævisaga en söguleg skáld-
saga, eins og til að mynda Sólon Islandus
sem Davíð Stefánsson skrifaði um Sölva.
Það er um Sölva eins og aðra sem á annað
borð komast í kast við hina svokölluðu rétt-
vísi, að frá henni er runninn obbinn af skjal-
legum heimildum um ævi hans. Frásögn
Jóns Óskars hefst haustið 1843, þegar Sölvi
kemst fyrsta sinni undir manna hendur fyrir
flakk, 23 ára gamall. Eftir langt málavafstur
alla leið upp í Hæstarétt var lögð á hann hýð-
ing, aðallega fyrir skjalaföisun, og með það
lagðist hann aftur í flakk. Næstu málaferli
hefjast 1850 og lauk með hýðingu fyrir
fiakk. Nærri jafnskjótt hefst þriðja mála-
flækjan og lauk með þriggja ára tugthúsvist
í Kaupmannahöfn fyrir flakk ásamt hnupli
og óknyttum. Þar á ofan vetrarlangri vist á
fátækrahæli í Kaupmannahöfn. Heim kom
Sölvi 1858, nærri fertugur, og eru þá uppi
150 síður bókarinnar sem hafa málsskjöl og
réttarfarspappíra að uppistöðu, en ívafið
margvislegt, til að mynda fróðleg bréf Sölva
til Jóns Sigurðssonar frá Hafnarárunum. Enn
eru hundrað síður eftir, og enn á Sölvi eftir
að þola hýðingardóm fyrir flakk og þjófnað,
en annars hélst honum uppi seinni hluta æv-
innar, óátalið að mestu, að lifa á óleyfilegum
flækingi, fara í vinnu um hásumarið þegar
best lét, auk þess sem hann hafði einhverjar
tekjur af bókaprangi og af málaralist sinni.
Heimildirnar verða hér fjölbreyttari, meira af
munnmælum sem stundum er hægt að skýra
með samanburði við skjöl, og heilmikil skrif
Sölva sjálfs, auk myndanna sem órækastan
vottinn bera um lygilega færni hans á sínu
þrönga sviði. Jón Öskar kannar allt þetta
vendilega og vinnur úr því glögga og gríp-
andi lýsingu.
Ekki þarf að fjölyrða um það, að Jón Óskar
er ritfær, og hann kastar hér hvergi hönd-
unum til, svo að jafnvel hinar löngu rakm
ingar á málsskjölum verða að læsilegri sögu,
og þá ekki síður seinni hluti bókarinnar.
Fræðimennska hans virðist líka traust og
glögg yfirleitt. Viss ágalli er þó, að hann læt-
ur ríka samúð með Sölva sums staðar leiða
sig út í hlutdrægni, þannig að bæði túlkun
hans á heimildum og dómar hans um and-
stæðinga Sölva fara að orka tvímælis. í öll-
um málaferlunum gegn Sölva neitar höfund-
urinn t.d. að skilja, að flakkið, sem út af fyrir
sig var bannað, hafi verið því saknæmara
sem flakkarinn kom verr fram og gaf fólki
fremur tilefni til ótta. Þess vegna eru sýslu-
mennirnir alltaf að afla gagna um fleiri til-
tæki Sölva en bein og sannanleg lögbrot. Og
alltaf er Jón Óskar jafn-hneykslaður. Þau
gögn sem þeir ná í reynir hann í lengstu lög
að túlka á betri veg fyrir Sölva......sem sé
að hann hafi varla einu sinni litið nærföt
hennar augum við þessa athöfn," flýtir höf-
undur sér að útskýra, þegar upplýst er að
Sölvi hafi veist að unglingsstúlku með klúr-
um orðum, komið aftan að henni sitjandi og
kippt upp um hana pilsinu. (Hann heldur þó
ekki að hún hafi „skorist í setgeirabrækur
sem karlmenn"?) „Hitt er ljóst, að það var að
minnsta kosti ekki óblandað brennivín, sem
upp í barnið fór, úr því að því varð ekki
meira meint af, ef það var þá annað en
vatn," er ályktun hans þegar Sölvi hafði í
drykkjulátum komið upp í ungbarn dreytli
úr brennivínsflösku sinni og barninu þó ekki
orðið betra af en svo að það kastaði upp. Jón
eftir Helga Skúla Kjartansson
Óskar kveðst ekki vita „samkvæmt hvaða
lagagrein Eggert Briem gat þvingað Sölva til
að fara heim í sveit sína og bíða þar úrskurð-
ar landsyfirréttar", þegar Eggert var í raun-
inni að gefa Sölva reisupassa svo að hann
gæti ferðast eins og frjáls maður (ekki send-
ur hreppstjóraflutningi eins og seinna við
svipað tækifæri) til Skagafjarðar, síns varn-
arþings. Að leyfa honum frjálsa ferð eitt-
hvert annað kom auðvitað ekki til greina
meðan hann sinnti ekki vistarskyldunni sem
einmitt var verið að dæma hann fyrir brot á.
Svona dæmi eru því óþarfari sem Jón Óskar
hefur nóg af alveg réttmætum tilefnum til að
hneykslast á harðýðgi sem Sölvi átti að
mæta, einkum framan af ævi.
Jón Óskar er mjög upptekinn af því að
Sölvi hafi verið snillingur og listamaður —
sem hann vissulega var — og sér í örlögum
hans fyrst og fremst dæmi um meðferð og
misskilning á listamanni. Honum finnst það
gera hlut eins af dómurum Sölva miklu lak-
ari að hann þekkti sannanlega til listiðkunar
hans. Að dæma hann hart hafi verið „að
hefna sín á andlegum yfirburðum", og að
svipta hann myndum sínum og handritum
hafi verið „viðbrögð allra tíma valdhafa
gagnvart snilligáfunni". Jón Óskar gerir líka
glögga grein fyrir því að Sölvi hafi verið geð-
bilaður. Ég get ekki að því gert að sjá í örlög-
um hans fyrst og fremst dæmi um meðferð
vanþróaðs þjóðfélags á geðsjúklingi, og finn-
ast hlutur dómaranna velta fremur á því
hvaða skilning þeir höfðu á geðveilu hans en
snilligáfu. En þessi áhersluágreiningur minn
við bókarhöfund telst líklega ekki á því sviði
sem menn geta deilt um og haft rétt eða
rangt fyrir sér, heldur smekksatriði.
11
SIUNDARÞU
VÆOAR/
Með KJÖRBÓKINNI
leggur þú rækt við íjárhag þinn
Eftirminnilegasti
reyfari allra tíma
Brotabroti af bókmenntum
heimsins skolar upp á (s-
landsstrendur þessa dag-
ana. Ingibjörg Haraldsdóttir
hefur unnið það þrekvirki að
þýða „Glæp og refsingu"
Dostojevskís úr rússnesku.
„Glæpur og refsing" er frægasta
skáldsaga meistarans og hefur
löngum verið kölluð
eftirminnilegasti reyfari allra
tíma". Þar segir frá
tötrastúdentinum Raskolnikof
sem gengur um iðandi mannlíf
Pétursborgar um 1860 — og
hefur ekkert nema stórmennsku-
drauma sína í farteskinu.
Thor Vilhjálmsson hefur
verið iðinn að þýða upp á síð-
kastið. i ár sendir hann frá sér
tvær þýðingarmiklar þýðingar:
„Nafn rósarinnar" er eftir
Umberto Eco, þann ítalska.
„Rósin" hefur farið fræga sigur-
för um heiminn síðustu árin,
hvarvetna verið metsölubók og
verðlaunuð í bak og fyrir. Sögu-
sviðið er italía á 14. öld og sagan
rekst áfram eins og spennandi
reyfari, hvert morðið á fætur
öðru og í miðpunkti sögunnar
eru munkar tveir sem fást við
lausn morðgátu — jafnframt því
að velta fyrir sér sínum eigin
tíðaranda. Þá hefur Thor einnig
snarað leikriti Eugene O'Neill,
„Dagleiðin langa inn í nótt"
— Menningarsjóður gefur út.
„Don Kíkóti" er nú endan-
lega kominn yfir á íslensku, alls í
átta bindum í þýðingu Guð-
bergs Bergssonar — og mikill
fengur að því að þessi skáld-
saga, sem sumir vilja kalla mestu
skáldsögu allra tíma, skuli nú
vera fyrir hendi á íslensku; ævin-
týri Don Kíkóta og furðuleg
ferðalög hans og þjónsins Sansjó
Pansa eru ekki aðeins hornsteinn
í merkum bókmenntum spánska
heimsins, heldur undirstaða
skáldsagnagerðar á Vesturlönd-
um. Þá kemur enn á markað
góður fugl úr heimsbókmenntum
— sjálfur Svejk, sá góði dáti.
Það er fjórða prentun þýðingar
Karls (sfeld sem hér er á
ferðinni. Hjörtur Pálsson heldur
áfram að þýða Nóbelsverðlauna-
höfundinn Isaac Bashevis
Singer. „Sjosja" nefnist þessi
saga Singers og heldur Singer
áfram að segja frá smáskrítnum
og stórskrítnum gyðingum í
Varsjá. I miðju sögunnar er ung-
ur rithöfundur, sem um margt
minnir á Singer sjálfan.
Graham Greene er höf-
undur sem oft hefur
verið nefndur í sam-
bandi við Nóbelsverðlaun — eða
réttara sagt: Oft nefndur sem sá
sem ekki fær verðlaunin og ekki
Ijóst hvað það er sem sænska
akademían hefur á móti þessum
prýðilega og vinsæla höfundi.
„Ógnarráðuneytið" nefnist
skáldsagan sem kemur út sem
„Ugla" hjá Máli og menningu á
viðráðanlegu verði, svo ekki sé
meira sagt — svo sannarlega
athugandi að rannsaka þessa
nýjung Máls og menningar —
vonandi verður Uglan staðfugl
hér á landi og enginn flækingur,
eins og stundum hefur verið
raunin með bækur sem ekki eru
gefnar út í hörðu bandi.
Göran Tunström, sá er
hrópar eftir sögum annars staðar
í þessu blaði, er einna eftirtektar-
verðastur sænskra höfunda um
þessar mundir. Hann hlaut bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs
fyrir skáldsögu sína, „Jólaóra-
tórían" sem Þórarinn Eldjárn
hefur nú þýtt og kemur út hjá
Máli og menningu, bæði inn-
bundin og sem Ugla. „Jólaóra-
tórían" er spennandi saga, full af
lífi og fjöri, skítnum körlum og
kerlingum, jafnvel þekktum þjóð-
lífspersónum — sagan gerist að
mestu í Vermlandi í Svíþjóð, en
einnig víkur henni til Ástralíu og
Nýja Sjálands, enda er höfund-
urinn, Tunström, mikill ferða-
garpur — ferðast um heiminn og
sýgur í sig sögur og sagnir og
skáldar svo af mikilli gleði: „Ef
ég læri góða sögu, þá verð ég
þlátt áfram að segja hana," sagði
Tunström í viðtali við HP.
14
12 HELGARPÓSTURINN