Helgarpósturinn - 14.04.1988, Síða 7

Baldvin Hannibalsson um bruðlid í ríkisrekstrinum
RÁÐHERRANA FYRIR
LANDSDÓM?
Borgardómur dœmdi nýlega í máli Sturlu Kristjánsson-
ar, fyrrverandi frœdslustjóra, gegn fjármálarádherra f.h.
ríkissjóös, en máliö höföaöi Sturla eftir ad Sverrir Her-
mannsson, þáverandi menntamálaráöherra, rak hann,
sem frœgt er oröiö. Önnur meginröksemdin á bak vid
brottreksturinn var aö Sturla heföi fariö framúr fjárlög-
um og fjárheimildum. Borgardómur komst að þeirri nid-
urstöðu að þetta voeri rétt, Sturla hefði farið 4,2% fram-
úr fjárheimildum og brugðist starfsskyldu sinni með því
að hlíta ekki fyrirmœlum menntamálaráðuneytisins. En
dómurinn taldi hins vegar að Sturla hefði ekki fengið
formlega áminningu vegna þessa þáttar og almennt
taldi dómurinn brottreksturinn of harkalegan, enda sak-
ir ekki nœgjanlega alvarlegar til að réttlœta fyrirvara-
lausa brottvikningu. Margir biðu spenntir eftir dóms-
niðurstöðunum, ekki síst Jón Baldvin Hannibalsson fjár-
málaráðherra, en ráðuneytið sá í máli þessu mögulegt
fordæmisgildi. Jón var inntur álits á dómnum.
EFTIR FRIÐRIK ÞÓR GUOMUNDSSON MYND JIM SMART
„Niðurstaða Borgardóms er mér
mikið umhugsunarefni. Ég geri mér
ljóst að þetta mál er vafalaust sárt
og erfitt fyrir Sturlu Kristjánsson
persónulega, fjölskyldu hans og að-
standendur, og álitaefni mörg í mál-
inu. Sem fjármálaráðherra er mér
hins vegar skylt að líta á fordæmis-
gildi þessa máls. Ég skil dómsupp-
kvaðninguna þannig að það sé stað-
fest að fræðsíustjórinn fyrrverandi
hafi farið framúr fjárheimildum
1986, vísvitandi en ekki af vangá,
um 4,2%. Einnig að hann hafi skipu-
lagt kennslumagn fyrir skólaárið
1986—1987, sem hefði leitt ti! svip-
aðrar stöðu. Þetta vekur upp spurn-
ingar. Ef þetta er heimfært upp á
stofnanir ríkisins almennt, hvar
væri þá fjármálaráðherra staddur til
að framfylgja fjárlögum og fjár-
heimildum? Þarf 10%, 20% eða
50%? í mínum huga skilur þessi
dómur eftir óútfylltan tékka fyrir
forstöðumenn ríkisstofnana, sem
fara fram úr heimildum sínum. Og
að þetta varði ekki öðrum viðurlög-
um en hugsanlega áminningu. Þessi
niðurstaða hlýtur að vekja upp þá
spurningu hjá mér hvort það sé
unnt annað fyrir fjármálaráðherra
en áfrýja þessu til að láta á þetta
reyna til fullnustu."
I dómnum er talad um að fyrir-
mœli hafi ueriö snidgengin og slarfs-
skyldu brugöist. Um leiö er vísaö til
laga og ákvœöa stjórnarskrárinnar.
Pú tálkar þetta vœntanlega sem
staöfestingu á aö lög hafi veriö brot-
in, þótt oröalagid sé almennt?
„Á sínum tíma var því beint til
mín hvort ég vildi beita mér fyrir
sáttum í málinu. Það hefði ekkert
verið því til fyrirstöðu út frá per-
sónulegum nótum, en það gat fjár-
málaráðherra ekki leyft sér. Ég féllst
á það sjónarmið að þetta mál hefði
það fordæmisgildi, að það væri
æskilegt að fá um það úrskurð. Nú,
þegar úrskurðurinn skilur eftir eyðu
og óvissu, þá stend ég enn í þeim
sporum að þurfa að ákveða hvort
ekki beri að láta á þetta reyna til
fullnustu einmitt vegna fordæmis-
gildisins."
Dóminum veröur sem sagt áfrýj-
aö?
„Ég ætla að leita álits beggja máls-
aðila áður en ég tek þá ákvörðun."
Þá dregur skýr mörk milli þess et
menn fara fram ár fjárlögum eöa
heimildum vísvitandi eöa af vangá.
Er þetta árslitavaldandi í þínum
huga?
„Kannski ekki í mínum huga, en
hlýtur að vera það í hugum dóm-
enda. Það eru málsbætur fólgnar í
því ef hægt er að sýna fram á mistök
eða vangá."
A hvaöa sviöum kerfisins er erfiö-
ast aö láta fjárlög standast?
„Reynslan sýnir hvaða þættir það
eru sem mestum breytingum taka
frá fjárlögum. Það eru eðli málsins
samkvæmt fyrst og fremst laun og
launatengd gjöld. Slík útgjöld eru
um 70% fjárlaga þegar með reikn-
ast tryggingagreiðslur og vaxta-
gjöld. Þessir póstar ráðast af ófyrir-
séðum atriðum eins og kjarasamn-
ingum, verðbólgustigi og svo fram-
vegis. 1987 reyndust aukafjárveit-
ingar samkvæmt bráðabirgða-
skýrslu vera alls 3.887 milljónir
króna, sem jafngilti 1,9% af vergri
landsframleiðslu, en hlutfallið var
einna stærst á árunum 1982—1985.
Aðrir þættir hafa haft tilhneigingu
til að fara gjörsamlega úr böndun-
um, ég nefni útgjöld og millifærslur
vegna landbúnaðarmála í tengslum
við búvörusamning. T.d. með út-
flutningsbótum, þar sem ríkið tekur
verðábyrgð án tillits til eftirspurnar
á markaði og situr iðulega eftir með
útgjöld langt umfram fjárlög. Þá má
nefna útgjöld vegna jarðræktarlaga
í sömu andrá. Við fjárlagagerð er
áætluð tala, en í reynd hafa bændur
framkvæmt án tillits til þess og
reikningar streyma inn sem eru
miklu hærri. Hér er um bakdyraaf-
greiðslu að ræða, sem hefur verið
stöðvuð."
Þaö er töluverö sjálfvirkni í mörg-
um útgjaldaliöum...
„Þessu á að breyta og er það á
stefnuskrá ríkisstjórnarinnar að af-
nema slíkar sjálfvirkar viðmiðanir.
Samstarfsráðherrar hafa því miður
Jón Baldvin Hannibalsson, fjármálaráðherra.
Dómur Borgardóms í Sturlumálinu skilur eftir eyöu — óútfy lltan tékka fyrir
forstööumenn ríkisstofnana og fyrirtækja.
ekki fylgt því nægilega vel eftir með
lagabreytingum."
Hvaö er aö segja um einstakar
ríkisstofnanir, þegar framárakstur
er annars vegar?
„Það er mjög misjafnt. Ég get
nefnt dæmi um stofnanir sem i
minni tíð hafa teygt sig lengst í þessu
sambandi. Eitt versta dæmið er
Ríkisútvarpið, sem hefur hlaðið upp
lausaskuldum upp á 400 milljónir og
er með yfirdrátt hjá Ríkisféhirði
vegna launagreiðslna upp á 200
milljónir. Önnur dæmi af svipuðum
toga hafa verið Póstur og sími,
Landakot og í minna lagi ýmsar aðr-
ar heilbrigðisstofnanir. Éinn vand-
inn er sá að í greiðslueftirlitinu eru
launin friðhelg. Eftir fjárlög fær
það. Þessu verður að breyta og við
erum að undirbúa breytingarnar."
Böndin berast aö flugstöövar-
framkvœmdunum viö Keflavíkur-
flugvöll. Hver er endanlegur fram-
úrakstur þar talinn umfram fjárlög
eöa heimildir og hvaö segir dómur
Borgardóms okkur í því sambandi?
„Þegar það kom á daginn á liðnu
sumri að forsvarsmenn flugstöðvar
hefðu farið nálægt milljarði framúr
því sem ráð hafði verið fyrir gert i
fjárlögum og lánsfjárlögum var mál-
inu vísað tii Ríkisendurskoðunar.
Þetta er eitt með hrikalegustu dæm-
um sem ég man eftir af þessu tagi, ef
ekki það allra hrikalegasta. Þetta
var bara bruðl og óráðsía. Það sem
verra var, að fyrstu viðbrögð bygg-
Alþingis að draga þá til ábyrgðar
eða leggja blessun sina yffir
milljaroa sukk. Rikisútvarpið eitt
versta dæmið.
hver stofnun greiðsluáætlun, sem
gildir um launin, rekstrarkostnað,
viðhald og stofnkostnað og fleira.
Fari þessar stofnanir yfir á öðrum
póstum en launum kviknar rautt
viðvörunarljós — en ekki vegna
launanna. Éf við tökum dæmi af
fræðslumálunum: Ef kennslumagn
eða stöðugildi eru umfram heimildir
er haldið áfram að greiða launin, en
að lokum er ekki fé eftir til rekstr-
argjaldanna. Þá kemur rauða ljósið
og krafan um að stofnunin verði
stöðvuð. Sumir hafa þannig til-
hneigingu til að sinna ekki kröfum
um fjölda starfsmanna eða um yfir-
vinnu — af því þeir komast upp með
ingarnefndar voru að grípa til
blekkinga. En fyrir liggja yfirlýsing-
ar um að þeir hafi leitað uppáskrift-
ar síns fagráðherra — utanríkisráð-
herra — eftir hendinni og að hann
hafi samþykkt ýmsar veigamiklar
breytingar, sem síðan leiddu til
miklu meiri útgjalda. Að þessu leyti
er ábyrgðin pólitísk."
Og lögbundnir aöilar voru sniö-
gengnir, ekki satt, þaö var ekki leit-
aö til fjárveitinganefndar — lög-
gjafarvaldsins?
„Nei. Sem bar að gera og einnig
var farið framhjá fjármálaráðuneyt-
inu með því að fleyta sér áfram á
lántökum, meðal annars hjá ríkis-
bönkum, án vitundar fjármálaráð-
herra."
Er þá nokkur vafi á því aö um
hreint lögbrot hafi veriö aö rœöa og
ennfremur stjórnarskrárbrot?
„Þetta er eðíileg spurning. En hún
varðar þá Alþingi. Það getur ekki
dregið ráðherra til ábyrgðar nema
samkvæmt ákvæðum um lands-
dóm, sem aldrei hefur á reynt. Það
komu ekki upp neinar tillögur um
það á Alþingi, þrátt fyrir harðar
umræður."
Er þá ekki hœgt aö segja aö Al-
þingi hafi haldiö hlífiskildi yfir ráö-
herra sem bersýnilega haföi gerst
sekur um brot á lögum og stjórnar-
skrá eöa sýnt ákaflega mikla lin-
kind?
„Ég vil ekki slá þvi föstu, að ber-
sýnilega hafi verið um stjórnarskrár-
eða lagabrot að ræða. En í þessu
máli standa menn frammi fyrir
orðnum hlut, sem gerðist á ótrúlega
skömmum tíma. Fyrir þetta varð
ekki bætt. Umhugsunarefnið er tví-
þætt, annars vegar, að menn læri af
hinum tæknilegu mistökum við
framkvæmdina, og hins vegar, að
Alþingi kveði upp úr með það hvort
það vilji setja nýjar reglur um
ábyrgð framkvæmdavaldsins. Ég
nefni annað dæmi, að einn fyrrver-
andi ráðherra hafði fjálgleg orð um
Sjóefnavinnsluna á Suðurnesjum,
sem átti að verða leiðarljós og vaxt-
arbroddur í iðnþróun á íslandi. Á
síðasta hausti gerðum við þennan
„vaxtarbrodd" upp með þeim af-
leiðingum að ríkissjóður tók yfir um
550 milljónir af erlendum lánum,
sem sökkt hafði verið í tóma vit-
leysu. Voru þetta bara hrein mistök?
Er til málsbóta að menn vissu bara
ekki betur? Stóðust ekki rangar for-
sendur? Áttum við möguleika í sam-
keppni við sólarorku suðurlanda í
saltframleiðslu? Allt þetta kemur til
álita."
Eru framkvœmdirnar viö Lista-
safn Islands og framúraksturinn þar
sambœrileg viö þaö sem geröist
meö flugstööina — og þá jafnframt
spurning um pólitíska ábyrgö?
„Það hefur reynst mjög dýr fram-
kvæmd, þar sem áætlanir hafa stað-
ist mjög illa. En í janúar fól sam-
starfsnefnd um opinberar fram-
kvæmdir tveimur fulltrúum frá
framkvæmdadeild Innkaupastofn-
unar ríkisins og Húsameistara ríkis-
ins að fara ofan í saumana á því
máli. Ég var að spyrjast fyrir um
þetta verk nýlega og er því ekki lok-
ið. En það liggur fyrir að húsið tók
miklum breytingum frá upphafleg-
um áformum og svo virðist, að eng-
inn hafi haft nauðsynlega yfirsýn
með heildarframkvæmdinni. Þetta
hefur leitt til aukafjárveitinga og
það má nefna að í desember kom
upp deilumál sem leiddi til afskipta
Fjárlaga- og hagsýslustofnunarinn-
ar af pöntun á húsgögnum og bún-
aði, sem þóttu dýr — einhverjir sér-
smíðaðir kostgripir frá Italíu. Þetta
leiddi til frestunar á þeirri pöntun.
Um hina pólitísku ábyrgð vil ég ekk-
ert fjölyrða, fyrr en ég fæ niðurstöð-
ur áðurnefndrar úttektar. En hrifn-
ingin á safninu var slík að mennta-
málaráðherra sá ástæðu til að lýsa
því yfir að hann blési á gagnrýni á
kostnaðinn vegna byggingarinnar."
HELGARPÓSTURINN 7