Morgunblaðið - 20.12.1962, Blaðsíða 4

4
MORCVNBLJiÐIÐ
Fimmtudagur 20. des. 1962
BdKAÞÁnUR
Sigurður A. Magnússon skrifar um.
Helztu trúarbrðgð heims
Helztu trúarbrögð heims.
208 bls. Dr. Sigurbjörn Ein-
arsson biskup sá um is-
Ienzka textann. Alrr.snna
bókafélagið, Reykjavik 1962.
EIN tilkomumesta skartbókin á
þessum jólamarkaði er án efa
desember-bók Almenna bókafé-
lagsins, „Helztu trúarbrögð
heims“, sem dr. Sigurbjörn Ein-
arsson biskup hefur séð um út-
gáfu á. Er hér um að ræða eitt
þeirra alþýðlegu, myndskreyttu
fræðslurita sem bandaríska tíma-
ritið LIFE hefur gefið út við
góðan orðstír, enda fátt til spar-
að að gera ritin í senn glæsi-
leg, fróðleg og áreiðanleg. Að
undirbúningi þessarar bókar
hafa t. d. unnið um 100 sérfræð-
ingar víðs vegar um heim, en
myndirnar eru verk ýmissa
fremstu ljósmyndara samtímans,
teknar af daglegum helgiathöfn-
um um heim allan og af mörg-
um fremstu listaverkum trúar-
bragðanna, einkanlega þó krist-
innar trúar. Mun hér vera sam-
an komið mesta safn erlendra
listaverka, sem út hefur komið
í íslenzkri bók. Myndir eru alls
208 í bókinni, 174 þeirra í litvun,
og eru þær prentaðar í Kaup-
mannahöfn, en textaprentun og
bókband íslenzk vinna.
I>ó bókin sé glæsileg að ytra
búnaði og hin eigulegasta fyrir
þá sem unna fögrum hlutum, er
samt ekki minna vert um text-
ann, sem ber því órækt vitni að
hvergi hefur höndum verið kast-
að til verksins. Hlutur biskups
í þessu verki er meiri en virð-
ast má við fyrstu sýn, því hann
hefur víða „endursamið“ text-
ann í því skyni að gera hann
ljósari og aðgengilegri íslenzk-
um lesendum, og í kaflanum um
kristna trú hefur hann að sjálf-
sögðu fyrst og fremst miðað við
íslenzka staðhætti og þarfir —
fléttað inn í hann þætti úr sögu
kristninnar á íslandi og útlistað
rækilegast þá grein kristinnar
trúar sem hér hefur fest rætur.
Enginn fslendingur var betur
fallinn til að takast þetta vanda-
sama verkefni á hendur, því
bæði er Sigurbjörn Einarsson
okkar fremsti guðfræðingur og
einnig lærðasti fræðimaður um
trúarbrögð yfirleitt, hefur enda
samið veigamikið rit um „Trú-
arbrögð mannkyns".
Bókin sem hér liggur fyrir er
annars eðlis en umrætt rit, því
hér er eingöngu fjallað um þau
sex höfuðtrúarbrögð sem enn
eru við lýði og lifandi þáttur í
menningu samtímans. Leitazt er
við að draga fram kjarna þeirra
og megineinkenni, bæði að því
er varðar kenningar og helgi-
hald. Eru þessu efni gerð furð-
anlega ljós skil í svo stuttu máli,
en eins og gefur að skilja er hér
um að ræða hinn myrkasta frum
skóg, einkum þegar fjallað er um
hindúasið, búddihadóm og kín-
versk trúarlíf eða „heimspeki".
f inngangsorðum víkur Paul
Hutchinson að því, að í heimin-
um séu nú fleiri trúarbrögð lif-
andi en þau sem tekin eru til
ýtarlegrar meðferðar í bókinni,
en þau séu mun fámennari.
Lýsir hann hinum helztu þeirra
í stuttu máli, t. d. Jaina-trú,
Síkha-trú og Parsa-trú í Ind-
landi, sjintó í Japan, andatrú
frumstæðra manna í Ameríku,
Afríku, Ástralíu og eyjum
Kyrrahafs og Indlandshafs, og
loks fer hann nokkrum tíma-
bærum orðum um nýjustu trúar-
brögð mannkyns, kommúnism-
ann. Hann er eins og Hutchinson
bendir réttilega á „trú, sem er í
senn afneitun allra trúarbragða
og hinn öflugasti átrúnaður á
þennan heim, sem nokkurn tíma
hefur ögrað öðrum trúarbrögð-
um."
Sigurbjörn Einarsson
Og Hutchinson heldur áfram:
„Kommúnisminn, sem ber hin-
um eldri trúarbrögðum á brýn,
að þau séu „ópíum fyrir fólkið“,
eins og Marx komst að orði, er
sjálfur glóandi trú, sem um
skipulag og tilfæringar færist
með furðulegum hraða í gervi
kirkju. Þessi trú boðar nálægan
sigur mannsins yfir mótlæti og
böli og inngöngu hans í jarð-
neska paradís. Sé trúin „full
vissa um það, sem menn vona,
og sannfæring um þá hluti, sem
eigi er auðið að sjá“, eins og
einn höfunda Nýja testamentis
segir, þá er kommúnisminn með
fyrirheitum sínum um stéttlaust
mannfélag og jafna hlutdeild
allra manna í öllum gæðum lífs-
ins tvímælalaust trú
Ef litið er á ytri umbúnað, er
fárra hluta vant, sem einkenna
kirkju. Kommúnisminn hefur
sína opinberendur, Marx og Len-
in. Hann á óskeikular ritningar,
sinn rétttrúnað og villutrú, písl-
arvotta og frávillinga, helgra
manna sögur og heilagt embætti,
upptökuvígslur og ginnhelgar
grafir, trúboða og háklerka. Hið
eina, sem hann á ekki enn, er
guðir. En svo lengi má halda
áfram að skríða og krjúpa og
svo kunna sleipir foringjar að
halda á spilum, að Marx og
Lenin og e.t.v. Mao Tse-tung
verði, eftir eina öld eða
tvær, komnir í tölu guðanna,
sjálfum sér til allmikillar furðu.
Annað eins hefur gerzt.“
Þessi orð eru vissulega tíma-
bær, og er þróun búddhadóms,
sem einnig var guðlaus trú í önd-
verðu, nærtækt dæmi til sam-
anburðar.
Inngangur Hutchinsons er sam
inn af ríku mannviti, réttsýni
og skilningi á eðli og hlutverki
trúarbragðanna í mannlegu lífi.
Hann er í senn fræðileg útlist-
un á nokkrum minniháttar trú-
arbrögðum og þörf hugvekja um
hlutverk trúarbragða í menning-
unni og einkalífi hvers einstakl-
ings. Um tilgang bókarinnar í
heild segir hann m. a.: „Hver
er sjálfum sér næstur. Þess
vegna hættir oss öllum til þess
að lítilsvirða það í trú og dýrk-
un annarra manna, sem kemur
ókunnuglega fyrir. Menn tala oft
um „heiðindóm“ „hjáguðadýrk-
un“, „hjátrú“ í því skyni að
vanvirða trú annarra. En hver
maður er virðingar verður á
þeirri stund, sem hann beygir
kné fyrir guði sínum. Oss getur
fundizt, að hugmyndum hans um
guðdóminn sé ábótavant og
skorti jafnvel margt, sem skiptir
mestu. Oss kann að virðast hátta-
lag hans, þegar hann dýrkar
guð sinn, afkáralegt, jafnvel ó-
geðfellt. En þá er hver maður
beztur og sannastur, þegar hann
gerir bæn sína. Ef vér værum
eins skynsamir og vér viljum
vera láta, myndum vér reyna að
skilja hann einmitt á slíkum
stundum. Þessi bók er tilraun til
slíks skilnings.“
Ekki verður annað sagt en sú
tilraun hafi tekizt allvel, enda
hafa valdir sérfræðingar allra
trúarbragðanna, sem um er fjall
að, lagt hönd að verki. Að lestri
loknum er manni ljósara en fyrr,
hvers vegna tilteknar þjóðir eða
fólksheildir iðka þessi trúar-
brögð en ekki einhver önnur. Til
þess liggja margs konar orsakir,
bæði sögulegar, landfræðilegar,
þjóðernislegar, félagslegar og
menningarlegar. .Það er nefni-
lega ekki svo nema í hreinum
undantekningartilvikum, að ein-
staklingurinn velji sjálfur trúna
sem hann játar. 1 langflestum
tilfellum eru það trúarbrögðin
sem „velja“ einstaklinginn, þ. e.
a. s. hann fæðist til ákveðinnar
hefðar sem hann er bundinn upp
frá því. Trúin er ekki fremur
spurning um val einstaklingsins
en t. d. þjóðernið. Skipta má um
hvort tveggja, ef svo ber undir,
en til þess þarf meira átak og
viljafestu en mönnum er yfirleitt
gefin, og þess vegna eru trú-
skipti, sem byggjast á sannfær-
•ingu, tiltölulega sjaldgæf. Þetta
á ekki síður við um kommún-
ista en menn af öðrum trúflokk-
um, eins og dæmin sanna.
í „Helztu trúarbrögð heims“
er rúmur helmingur textans helg
aður hindúasið, búddhadómi,
kínverskri heimspeki, islam og
gyðingdómi, en hinn helmingur-
inn kristinni trú. Má segja að
þetta hlutfall sé ekki allskostar
réttmætt, þar sem íslendingar
eiga að teljast kristnir og hafa
sæmilega hugmynd um eigin
trúarbrögð, en hitt mun sönnu
nær, að ekki sé nein vanþörf á
Ijósri greinargerð um okkar eig-
in átrúnað, svo mjög sem hann
virðist hafa gruggazt hér á landi,
ekki síður meðal presta en leik-
manna. í þessari bók er gerð ná-
kvæm, stuttorð grein fyrir
kjarna kristinnar trúar eins og
hann er og hefur ævinlega verið
að beztu manna yfirsýn um heim
allan í öllum kirkjudeildum, og
ekki er því að neita að íslenzka
afbrigðið verður dálítið skringi-
legt í því ljósi. Að vísu bera öll
trúarbrögð ákveðin þjóðleg ein-
kenni, eins og eðlilegt er, en að
öllum höfuðstoðum tiltekinnar
trúar sé svipt burt, eins og álit-
legur hluti íslenzkrar prestastétt-
ar hefur látið sér sæma að gera
kinnroðalaust, er ekki aðeins fá
dæmi, heldur vafalaust eitt
þeirra heimsmeta sem fslending-
ar keppast við að setja (miðað
við fólksfjölda auðvitað!)
f kaflanum um kristna trú
sakna ég greinargerðar um elztu
kristnu kirkjur heims, Austur
kirkjuna (orþódoxa) og koptísku
kirkjuna í Eþiópíu og Egypta-
landi. Á þær er ekki minnzt
nema í myndatextum, og er það
tilfinnanleg eyða, því hvað svo
sem segja má um merkilegt hlut-
verk rómversku kirkjunnar, þá
hefur Austurkirkjan ekki átt ó-
merkilegri þátt í mótun menn-
ingarlífs og listsköpunar í stói,
um hluta hins kristna heims.
Kaflarnir um önnur trúar-
brögð bregða upp skýrum mynd-
um af því sem mestu máli skipt-
ir í hverjum átrúnaði, gefa les-
endum innsýn í framandi hug-
arheima fjarlægra og fjarskyldra
manna. Hindúasiður og búddha-
dómur eru hvor með sínum
hætti einkennilegt sambland
heiðríkrar og háleitrar hugsunar
annars vegar og frumstæðs, al-
þýðlegs helgihalds hins vegar.
Búddhadómur var í senn andóf
gegn hindúasiði og afsprengi
hans, siðbót sem leiddi til sundr-
ungar, en hafði djúptæk áhrif
á hindúasið. Þær myndbreyting-
ar, sem heiðskír raunhyggja
Búddha hefur tekið í ýmsum
löndum í rás aldanna, eru mælsk
ur vottur um hina frumlægu
trúarþörf allra manna.
í Kína komst búddhadómur
til mikilla áhrifa við hlið hinna
tveggja innlendu „heimspeki
kerfa“, sem sett hafa sterkastan
svip á líf og hugsun Kínverja
fram á þennan dag. Þessi tvð
lífsviðhorf eru í eðli sínu gagn-
stæð, annars vegar ábyrgðartil-
finningin og skylduræknin sem
Kongfútse innrætti löndum sín-
um, hins vegar áhyggju- og á-
byrgðarleysið sem Laótse prédik-
aði. Hafa þau vegið salt í lífi
þjóðarinnar í 2500 ár.
Islam eða Múhameðstrú er
kannski merkilegust í heimssög-
unni fyrir þá sök, að hinn ó-
lystilegi hrærigrautur sem Mú-
hameð sauð saman úr gyðing-
dómi og kristindómi skyldi ná
slíkum tökum á áhangéndum
spámannsins, að þeir lögðu á
skömmum tíma undir sig „hálfa
héimsbyggðina“. Hér áttu sögu-
legar aðstæður að sjálfsögðu
stóran hlut að máli, en hitt er
ekki síður íhugunarvert hverju
ofstæki og einstrengingsháttur
fá áorkað í framvindu sögunnar.
Gyðingdómur er fyrir margra
hluta sakir eitt stórkostlegasta
fyrirbæri sögunnar, heillandi í
einfaldleik sínum og staðfestu,
alger andstæða islams að þvi
leyti að hér varð einstrengings-
hátturinn fyrst og fremst aflgjafi
aðþrengds lýðs í ólýsanlegum
raunum og þjáningum.
Það er fróðlegt að velta þvl
fyrir sér, þó á því fáist sennilega
engin skýring, hvers vegna öll
helztu lifandi trúarbrögð heims
(kínversk heimspeki er strangt
tekið ekki trú) eiga upptök sín
á tveim stöðum, í Indlandi og
ísrael. Hitt er líka athyglisvert,
að oft virðast miklir andlegir
leiðtogar koma fram samtímis á
fjarlægum stöðum. í tíð Búddha
voru Kongfútse og Laótse uppi í
Kína, mestu spámenn Gyðinga
í ísrael og fyrstu miklu grísku
heimspekingarnir í Hellas.
Frágangur á þessari bók er 1
aðalatriðum góður, þó bókband-
ið mætti vissulega vera vand-
aðra. Textinn er að miklu leyti
villulaus nema hvað nokkurs
misræmis gætir í ritun erlendra
nafna og atriðisorða. Þannig er
ýmist ritað sakti eða sjakti, Taó,
taó eða Tao, rabbi eða rabbíni,
Salómó eða Salómon, Filistar eða
Filistear, Sankara eða Samkara,
Kúanyin eða Kúan-jin, svo nokk
ur dæmi séu nefnd. Á bls. 9 seg-
ir að Síkhar séu með yfirskegg,
á að vera alskegg, því þeir skera
hvorki hár né skegg. Á bls. 11
segir undir mynd að Múhameðs-
trúarmenn hafi drepið meistara
Síkha, Arjúna, sem er rangt. Þeir
drápu meistarann Tegh Bahadur.
Á bls. 50*segir að stúpur séu
sama og pagóður, sem er ekki
rétt: stúpur eru eftirlíkingar
,,haug'a“,þ.e. hvelfd mannvirki, ó-
hol að innan, en pagóður eru
museri búddhadóms. Loks eru á
tveimur stöðurn leiðinlegaT mein-
lokur (bls. 52 og 80); þar segir að
búddhadómur hafi verið við lýði
í „hálft annað áraþúsund“ og
hugsun Konfútsinga hafi mótað
kínverskt mannfélag í „hálft
annað áraþúsund“, en á auðvitað
í báðum tilfellum að vera „hálft
þriðja áraþúsund“.
Að öðru leyti er þessi bók
vandað rit og geysifróðlegt, einn
hinn fegursti gripur sem nú er
á íslenzkum bókamarkaði.
Guðmundur G. Hagalm skrifar um:
Prófílar og pamfílar
Örlygur Sigurðsson: Pró-
fílar og pamfílar. Reykja-
vík. 1962.
í ÍSLENZKU menningarlifi hef-
ur mér þótt einna leiðinlegast
það fyrirbrigði, sem við mér hef-
ur blasað á velflestum samsýn-
ingum málara síðustu áratuga:
Veggir og útskot hulin lituðum
léreftum, pappaspjöldum eða
pappír, sem mér hefur virzt að
vel gætu verið eftir einn og
sama mann — og hann alls ekki
litaglaðan. Hvað gæti manni
helzt dottið í hug, ef maður hefði
ekki séð í blöðunum, að þarna
sýndu myndir sínar nokkrir af
nýtízkulegustu og lærðustu list-
málurum okkar, forystumenn
voldugrar listhreyfingar og flest-
ir að sögn ákafir tilhlakksmenn
nýs þjóðfélags, sem þeir hygðu
stórum betra þessu. Jú, manni
gæti til hugar komið, að þarna
sýndi verk sín sorgþrunginn og
litaleiður maður, sem ætti við
þann harm að búa í þessu móðu-
harðindaþjóðfélagi kapítalism-
ans, að einn grófasti arðræning-
inn og auðvaldsbullan hefði náð
á honum steinbítstaki, teppagerð
ar-gróðahýena, sem neyddi hinn
viðkvæma og stórhugkvæma
listamann til þess fyrir nauman
skammt matar og klæða að klína
upp sífellt nýjum fyrirmyndum
að rúðóttum og tiglóttum tepp-
um.... Og ég, sem get skemmt
mér kostulega — já, notið þess,