Morgunblaðið - 20.12.1962, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 20. des. 1962
MORGJJTSBLÁÐIÐ
5
að sjá djarfa, íslenzka málara
láta hugmyndaflug sitt og form-
gáfu, stílísera allt milli himins
og jarðar, — já, á himni og í
jörðu — og nýt þess enn, þá
sjaldan slíkrir málarar sýna!
Ég get svo ekki fyllilega um
það dæmt, hversu mikinn þátt
þessi þunga reynsla mín af vissri
tegund málara eða skortur minn
á hjólliðugu listskyni, hefur átt
í því, hve mjög ég hef notið að
koma á málverkasýningar hjá
Örlygi Sigurðssyni, þeim sann-
náttúrlega spéfugli og snar-
greinda heimslistarmanni.
Og nú hefur Örlygur gefið út
stóra og myndarlega bók, sem
hann kallar Prófíla og pamfíla. I
henni er fjöldi svarthvítra
mynda af málverkum hans og
teikningum, þjóðlífsmyndum,
myndum af sérlegum einstakl-
ingum eða kostulegum hópum,
séðum af skopskyggni og raun-
sæi í senn, ennfremur umbeðn-
um andlitsmyndum ýmissa sam-
borgara listamannsins — og loks
myndum af nánum aðstandend-
um. Þá er þess að geta, að í bók-
inni er allmikið lesmál, sem er í
tengslum við myndirnar; sumum
fylgja langar greinar.
Nei, mér brugðust ekki vonir
um það, að gaman yrði að fletta
þessari bók, enda njóta sín furðu
vel mörg af málverkunum, þótt
litina vanti. Þar vil ég til dæmis
nefna þrjár myndir, sem eru
hliSstæður: Húnvetnskir sauða-
sízt af þeim ólíku og þó innst
inni báðum mjög tragísku mönn-
um: Árna prófessor Pálssyni og
Steini Steinarr skáldi.
Svo er það þá lesmálið. Það er
svo mikið, að ekki verður fram
hjá því gengið. Og það er fljót-
sagt: Örlygur Sigurðsson er
gæddur rithöfundahæfileikum.
Hann á til að vera orðheppinn,
hann er oft orðsnjall — og orð-
vís er hann í bezta lagi og svo
orðglaður, að hann minnir á hús-
móður, sem er gestrisin, en
einnig hreykin af sínum matar-
x'orða og kappkostar að hrúga á
gestaborðið sem allra flestum
réttum! Þetta er Örlygi mikið
mein, — og svo er annað, sem
hann virðist ekki hafa tekið eft-
ir: Það, sem hæfir vel, fellur og
smellur í gróp stemningarinnar
og hreyfir við hláturtaugunum í
góðglöðum kunningja- eða fé-
lagahópi verður gjarnan innan-
tómt, getur jafnvel orðið lítið
smekklegt og sundurlaust gasp-
ur utan við stund og stað gleði-
mótsins.
Veigamesta og bezt formaða,
lesmálið í bókinni er kaflinn um
föður ijstamannsins, hið „við-
kvæma karlmenni". Þar nýtur
sín orðhegurð Órlygs, djúp, en
jafnvel tilfinning og skörp og
raunsönn greind og mannþekk-
ing.... Og það er ærleg hrifni
og sönn skyggni á merg málsins
í greininni um færeyska mynd-
snillinginn, mikið líka í afmælis-
greininni um Malínu. En hugsa
sér þann efnivið, sem Örlygur
hefur haft í höndum, þar sem
eru viðskipti hans við Brynleif
Tobíasson og séra Sigurjón á
Kirkjubæ, og glöggur lesandi
sér, að höfundurinn hefur raun-
verulega komið auga á það, sem
þar varðar máli, — sem gerir
efnið girnilegt, — en hann gefur
sér ekki tóm til að telja það —
og svo situr þá við einstök hnífs-
brögð, sem vitni um hvað hann
gæti.
Myndir Örlygs sýna það yfir-
leitt, að hann hefur lært að mála
og teikna — að hanri hugsar
form mynda sinna. En hann hag-
ar sér mjög á annan veg sem rit
höfundur. Hann glæðir ekki með
gætni eld tilfinninganna og á
hrifa, svo að hann varpi skærri
birtu á viðfangsefnið. Hann blæs
í eldinn af ákafa, og svo sjáum
við þá umhverfið gegnum reykj-
arstrokur og gneistaflug.
En eins og ég hef þegar sagt:
Örlygur virðist eiga í fórum sín-
um flest af því, sem þarf til að
skrifa riss eða greinar, sem ekki
séu einungis fyrir augnablikið.
Hann er hugkvæmur og hrif-
næmur, skarpskyggn og skopvis,
orðhagur — og á mikinn forða
margvislegra orða. En þessi verð
mæti verða ekki auðveldlega
hrist saman, svo að vel fari, í
óðagoti augnabliks tilhlaups —
án þess að þar þurfi aftur til að
taka — svo sem þess riss, sem
orðið hefur til í strikum á ör-
fleygri hrifningarstund. Og þó
að hálfsjötugir menn séu trúlega
of gamlir til að taka sér fram, er
Örlygur það alls ekki.... Loks:
Ég hef ekki minnzt á vísur hans.
En fortakslaust er eftirminnileg-
asta vísan í bókinni sú, sem hann
hefur eftir séra Sigurjóni, sem
lengi var sérstæður klerkur og
minnisverður maður á Kirkjubæ
í Hróarstungu.
Gudmundur G. Hagalín skrifar um:
Aldamótamenn
Örlygur Sigurðsson
þjófar þeysa, Skagfirzkir me*ra-
kóngar súpa og Þingeyskir há-
spekingar hugsa, — þær eru
skemmtilega samræmdar skop-
ýktum hugmyndum frá liðnum
árum um íbúa þessara héraða.
Þá er það Skál! Hún hefur á sér
yfirbragð hinna stríðandi kennda
ungs fólks, sem situr frekar að
drykkju til að brjóta boðorðin
heldur en til að bregða gliti yfir
gleðivana daga, svo að ekki sé
nú minnzt á drykkjufýsn. Spaugi
legar eru, þótt ólíkar séu og mis-
jafnlega ýktur veruleikinn, Fóta-
bað, Hofs-Láki, Frambjóðandinn
og þó einkum Framkvæmda-
skorpa á skrifstofu. Af myndum
af ónafngreindum einstaklingum
eru eftirminnilegastar Timbur-
menn í Tobbu, Hún var spreng-
lærð úr kennaraskólanum og
Hugsandi sérvitringur undir
kaskeyti á Akureyri. Myndir
nafngreindra manna eru ærið
misjafnar,----stöku mynd jafn-
vel þannig, að listamaðurinn hef-
ur auðsjáanlega aldrei áttað sig
verulega á sérkennum fyrirsát-
ans, ytri eða innri. Ágæt er
mynd af föður hans — og mynd-
irnar af konu hans, hvort sem
hún er ein eða í hópi annarra,
segja sína sögu, — kannski ertu
ofsæll, Örlygur! Þá vil ég nefna
myndina af hinni ágætu konu og
prjónakonu Malínu, mynd Jón-
asar frá Hriflu, með einum hans
geðþekktasta svip, myndir af
Björgúlfi lækni og Brynleifi
Tobíassyni — og síðast en ekki
Jónas Jónsson. Aldamóta-
menn III. Bókaforlag Odds
Björnssonar. Akureyri. —
1962.
ÞAÐ er alkunna, að Jónas Jóns-
son hefur verið afrenndur mað-
ur að skapi og áhuga, og þess
vegna hefur hann ærið oft verið
stórhöggur og óvæginn og stund-
um ekki sézt fyrir í sókn sinni.
Hann hefur og oft haft að flytja
góð mál, er daufa áheyrn hafa
fengið hjá „kyrrðarfé", sem stað-
ið hefur við jötu valda og emb-
ætta. Þótzt hef ég sjá, að betur
hefði ef til vill stundum hentað
málstað hans, að hann hefði
meira leitað lags, en hins vegar
er ég þannig skapi farinn, að vel
hef ég skilið hann, jafnvel þegar
segja hefði mátt við hann: „Ham-
ast þú nú, Skallagrímur, at syni
þínum“.
Eitt af því, sem Jónas Jónsson
hefur ráðizt mjög óvægilega að,
er skólakerfi eða máski frekast
fræðsluhættir okkar íslendinga.
Sjálfur fékk hann í bernsku og
æsku dýrmæta reynslu, sem
sannaði honum gildi sjálffræðslu
og andlegrar vakningar. Hann
vissi, að ekki voru þeir skóla-
gengnir foringjar Þingeyinga í
félagsmála- og menningarsókn
þeirri á síðari hluta 19. aldar, er
engan á sér líka meðal íslenzkr-
ar alþýðu nema þá öflugu vakn-
ingu, sem lýst er í Vestlending-
um Lúðvíks Kristjánssonar — og
jafnt áhrif skörunganna og sú
fræðsla, sem Jónas fékk á heim-
ili sínu og fyrir tilvist lestrarfé-
lags sveitar sinnar og Bókasafns
Þingeyinga, hefur gert honum
ljóst, að fordæmi hugsjóna- og
afreksmanna og sjálfstæð fróð-
leiksleit væri börnum og ungl-
ingum ómetanleg örvun og þjálf-
un. Og honum, svo sem og mér
og mörgum fleiri, hefur gengið
illa að skilja, að öllum, sem fást
við fræðslustörf eða forráð
fræðslumála, skuli ekki þykja
brýn nauðsyn að breyta um
fræðsluhætti frá því, sem nú er,
— að þeim sé það ekki ljóst, að
sú fræðslaustarfsemi, sem er að
mestu fólgin í námi meira og
minna hraflkenndra og skriðnak-
inna staðreynda um ártöl, tann-
gerðir, heiti á þessu eða hinu og
líkamlegan mun á skötu og
manni, svo að eitthvað sé nefnt,
yfirleitt atriða, sem ýmist vekja
engan áhuga, þó að nemandinn
festi sér þau í minni — eða
gleymast fljótlega og eru sann-
arlega auðfundin þeim, sem
kann skil á hvar hann á að leita
þeirra, nái hvorki beint né ó-
beint þeim tilgangi, sem nauð-
synlegt er að náist, hvort sem
litið er til fræðslu eða þroska
nemendanna. Reynsla flestra
fræðara-og fræðsluleiðtoga hlýt-
ur að hafa sannað þeim, að á
mikinn þorra nemenda hefur
slík fræðsla gagnstæð áhrif við
það, sem tilgangurinn er, vekur
þeim leiða og tómleikatilfinn-
ingu, fyllir þá jafnvel þrjózku
gagnvart þeim skyldum, sem
þjóðfélagið leggur þeim síðar á
herðar, en gæðir þá ekki ábyrgð-
artilfinningu gagnvart sjálfum
sér og samfélaginu og vekur ekki
hjá þeim fróðleikshvöt og starfs-
gleði. Það sýnist liggja í augum
uppi, að starfsemi skólanna eigi
að eins miklu leyti og framast er
unnt að beinast að því að kenna
nemendunum að vinna meira og
minna sjálfstætt að söfnun fróð-
leiks, kenna þeim að nota sér
heimildir og veita þeim þá gleði
og það sjálfstraust, sem fylgir
persónulegum sigrum, þeirri
uppgötvun, að í bókum séu til
upplýsingar um flest, sem þeir
girnist að vita — og því undri að
sjá allt umhverfið, líka liðinn
tíma breytast og gæðast nýju
lífi, sjá föður og irióður og afa og
mömmu og þjóð sína alla í ljósi
þeirrar baráttu, sem háð hefur
verið, og komast að raun um af
þekkingarleit sjálfs sín, að öll
lífsgæðin og þægindin hafa ekki
verið eins sjálfsögð eins og þau
sýnast barni og unglingi, sem
hefur vanizt þeim frá fyrstu
bernsku. Svo verður sú örvun,
er fordæminu fylgir, auðveldur
árangur fræðslustarfsins, og þá
liggur naérri að láta nemandann
kynnast þvi, hvaða eiginleikum
og hæfileikum það fólk hefur
verið gætt, sem hefur haft for-
ystuna á þessum og hinum vett-
vangi þjóðlífsins, því að þar eru
þau persónulegu öfl greinilegust,
sem öllum þorra manna hafa
dugað bezt, hvort heldur er í við-
námi eða sókn.
Meðan Jónas Jónsson var kenn
ari við Kennaraskólann í sam-
starfi við Magnús Helgason,
Björn frá Viðfirði og Sigurð
Guðmundsson, samdi hann
kennslubækur í íslandssögu og
dýrafræði, sem voru mjög á
annan veg en þær, sem áður
höfðu tíðkazt og voru mikil end-
urbót. Hann vildi með þeim gera
þessar námsgreinar lífrænni, og
honum tókst það, og þótt nú sé
svo komið aðstæðum, að þær séu
taldar ofviða sem námsbækur í
barnaskólum, er íslandssagan
enn notuð til náms allvíða, þar
eð ekkert nothæft þykir hafa
komið í staðinn — og dýrafræðin
minnsta kosti í ýmsum skólum
sem lesbók. *
Og þó að Jónas sé nú kominn
undir áttrætt, hefur ekki dvínað
áhugi hans á sögu Islands og á
íslenzkum skóla- og uppeldis-
málum, og honum er það ekki
síður ljóst en áður, hvert upp-
eldisgildi sagan hefur í sér fólg-
ið. Honum þykir mjög fyrir um
það, að ekki skuli einu sinni
vera til sæmilega ýtarlegt yfirlit
yfir sögu íslendinga á því tíma-
bili, sem áhrifaríkast hefur orð-
ið um alhliða-gróðrarstarf með
íslenzku þjóðinni, fyrstu fjóra
áratugina eftir 1874, og hálfátt-
ræður tók hann að semja og
gefa út rit, sem hann kallar Alda
mótamenn, en af því kom þriðja
og seinasta bindið á þessu hausti.
Þar er ýtarlegur formáli, og í
honum gerir höfundur grein fyr-
ir því, hver drög liggja að þessu
riti, og þessu bindi fylgir nafna-
skrá allra bindanna. Þá er þar og
eftirmáli, þar sem Jónas skýrir
frá, að hann muni ekki leggja
hendur í skaut, heldur iðka enn
bókagerð og gefa út rit, sem
fjalli um merka samtíðarmenn
hans.
Aldamótamenn eru ekki sam-
felld saga tímabilsins, heldur
þættir af nokkrum tugum
manna, sem höfðu greinilegasta
forystu um voryrkjurnar á vett-
vangi bókmennta, lista, trúmála,
skólamála, stjórnmála, viðskipta-
mála og atvinnumála, en þar er
getið margra hundraða karla og
kvenna frá þessum og eldri tíma,
því að höfundur gerir nokkra
grein fyrir ætt og uppruna skör-
unganna, mönnum, sem höfðu á
þá áhrif eða unnu með þeim eð-
ur móti. Þá er og dregin mynd
umhverfis og ástands og skil-
greint, hvaða stefnur og straum-
ar og persónulegar og þjóðfélags-
legar aðstæður lyftu frömuðun-
um eða háðu þeim, og lögð er á-
herzla á að gera lesandanum
ljóst, hvert gildi starf skörung-
anna hafi orðið í samtíð þeirra
og hverju þeir hafa orkað að
koma til vegar til gengis núlif-
andi kynslóðum. Hafi starf
þeirra verið tvíþætt eða ennþá
margslungnara, er fjallað um
hina ýmsu þætti þess. Um Hann-
es Hafstein er til dæmis ritað
bæði sem stjórnmálamann og
skáld, um Benedikt á Auðnum
sem samvinnufrömuð og forystu-
mann í fræðslumálum héraðs
síns, um Einar Kvaran sem skáld
og listamann, en einnig menn-
ingarlegan leiðtoga, um séra Jón
Bjarnason sem kirkjulegan skör-
ung með Vestur-íslendingum og
sem verndara íslenzkrar tungu
og menningar vestan hafs o. s.
frv. Þarna sér því áhugasamur,
vökull og fróðleiksfús lesandi
veg til margra átta, en þó er forð
ast að láta hjágötur draga at-
hygli frá aðalveginum. Frásögn
og framsetning öll er ljós og lát-
laus og málið alþýðlegt — og'
höfundur leggur auðsjáanlega
mikia stund á að vera hlutlaus
dómari. Sést það gleggst, þegar
saman eru bornir þættir, sem
fjalla um harða andstæðinga —
og þá er það er aðgætt, að stað-
reyndir eru ekki rýrðar, þótt þær
séu að einhverju leyti óhag-
kvæmar hinum jákvæðu og örv-
andi tilgangi höfundar.
í formála segir höfundur: 7 4
„Ég geri fastlega ráð fyrir, að
Aldamótamenn mínir verði les-
bók, en ekki mun hún verða
kennslubók, eins og skólaskipu-
lagi er háttað hér á landi. Samt
getur hún, ef til vill, orðið til
gagns samhliða' skólakerfinu. Ég
álít, að feður og mæður finni í
þessum söguþáttum mörg hetju-
atriði vel fallin til frásagnar og
endursagnar. Þá mætti líka -svo
fara, að einstök börn á heimilun-
um vildu sjá og heyra meira um
þá merku menn, sem foreldrarn-
ir hafa sagt þeim frá. Vel mætti
sá tími koma, að kennarar í
barnaskólum, héraðsskólum,
gagnfræðaskólum, kvennaskól-
um, búnaðarskólum, sjómanna-
skólanum og menntaskólum
vildu nota ævisöguþætti mína og
Magnúsar Jónssonar úr íslands-
sögu hans handa nemendum í
skólum til fyrirlestrahalds og æf-
inga í ritlist og ræðumennsku.
Vöntun á slíkum æfingum er nú
tilfinnanleg í flestum skólum".
Það, sem höfundur gerir hér
ráð fyrir, er eins og talað frá
brjósti mjög margra, sem alvar-
lega hafa hugsað um skóla- og
uppeldismál hér á landi. Okkur
vantar bækur um önnur fróð-
leikssvið, sem séu hliðstæðar
þessum, og stóraukna leiðsögn
kennara við nemendur um sjálf-
stæða fróðleiksleit.... Og þá
er að minnast á það, sem er jafn-
sjálfsagt í hverjum skóla og
kennari og námsbækur: bóka-
safn, miðað við aldur og við-
fangsefni — og verkleg fræðsla
um notkun slíks safns til hollrar
skemmtunar, heimildaöflunar og
sjálfsnáms, sem síðan verði nem-
endunum dagleg nauðsyn alla
þeirra ævi.