Morgunblaðið - 05.05.1982, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. MAÍ1982
Marta Agústsdótt
ir - Minningarorð
Það var norður í Húnavatns-
sýslu fyrir fjarskamörgum árum,
svo langt burtu í tímanum, að við
sem nú erum öldruð, vorum þá enn
bæði ung og léttfær, en þeir sem
rosknir voru þá, löngu dánir núna,
aðrir flestir ófæddir.
Það var hátt fjall á milli okkar
Mörtu, hún bjó í þorpinu vestan-
undir því, þar sem heitir á
Hvammstanga, ég fyrir austan
fjallið í dalnum — í Línakradal, í
Vesturhópi.
Lestunar-
áætlun
Skip Sambandsins
munu ferma til íslands
á næstunni sem hér
segir:
GOOLE:
Arnarfell ........ 17/5
Arnarfell ........ 31/5
Arnarfell ........ 14/6
ROTTERDAM:
Arnarfell ......... 6/5
Arnarfell ........ 19/5
Pia Sandved ...... 24/5
Arnarfell ......... 2/6
Arnarfell ........ 16/6
ANTWERPEN:
Arnarfell ......... 7/5
Arnarfell ........ 20/5
Arnarfell ......... 3/6
Arnarfell ........ 17/6
HAMBORG:
Dísarfell ........ 10/5
Helgafell ........ 17/5
Pia Sandved ...... 21/5
Helgafell ......... 3/6
HELSINKI:
Zuidwal .......... 21/5
Skip ............. 15/6
LENINGRAD:
Zuidwal .......... 23/5
LARVNC:
Hvassafell ..:.... 10/5
Hvassafell ....... 24/5
HvassafeH ......... 7/6
Hvassafell ....... 21/6
GAUTABORG:
Hvassafell ....... 11/5
Hvassafell ....... 25/5
Hvassafell ........ 8/6
Hvassafell ....... 22/6
KAUPMANNAHÖFN:
Hvassafell ....... 12/5
Hvassafell ....... 26/5
Hvassafell ........ 9/6
Hvassafell ....... 23/6
SVENDBORG:
Hvassafell ....... 13/5
Helgafell ........ 18/5
Hvassafell ....... 27/5
Helgafell ......... 7/6
Hvassafell ....... 10/6
Hvassafell ....... 24/6
AARHUS:
Helgafell ........ 19/5
Helgafell ......... 8/6
GLOUCESTER, MASS.:
Skaftafell ....... 28/5
Jökulfell ........ 16/6
Skaftafell ....... 28/6
HALIFAX, KANADA:
Skaftafell ........ 1/6
Jökulfell ........ 18/6
Skaftafell ....... 30/6
SKIPADEILD
SAMBANDSINS
Sambandshúsinu
3ósth. 180 121 Reykjavík
Sími 28200 Telex 2101
Marta og Arinbjörn eiginmaður
hennar bjuggu með tveimur dætr-
um sínum í miðju þorpinu og sá út
á Miðfjörðinn, sem var sindrandi
blár í sólskininu, en blýgrár eða
svartur á næturþeli og í dimm-
viðri, og Heggstaðanesið eins og
ógnarlangur og voldugur skjól-
garður í vestri, og langt handan
alls úti í sjóndeildarhringnum
Strandafjöll. Dökk á brún og brá
var þessi fjölskylda, fríð sýnum og
þokkafull.
Sú var tíðin, að hjónin og dæt-
urnar höfðu verið bændafólk aust-
anundir fjallinu, á gömlu höfð-
ingjasetri, Vesturhópshólum. Nú
var það liðin tíð, og þá tíð þekkti
ég ekki af eigin reynslu. En ég
hljóp oft yfir fjallið þvert, á sjö
stöðum minnir mig, til þess að
gista hús þeirra Arinbjarnar og
Mörtu. Það sýndist svo lítið að
utanverðu, en alveg ótrúlega
rúmgott reyndist það innan
veggja. Það var hótel þar sem öll
þjónusta var veitt án endurgjalds
og allt sem hugurinn kaus var til
reiðu. Gamlir sveitungar í kaup-
Eædd 16. september 1889
Dáin 7. mars 1982
Frú Elsa Alma Guðmundsson,
fædd Kalbow, lést í Reykjavík
sunnudaginn 7. mars sl., þá 92 ára
að aldri. Hún fæddist 16. septem-
ber 1889, var dóttir Christians
Kalbow, kaupmanns í Berlín, og
Dorotheu Strawenow Kalbow
konu hans, yngst 5 barna þeirra
hjóna.
Elsa Alma giftist ung þýskum
manni og eignuðust þau eina dótt-
ur. Hún var orðin ekkja, þegar
hún kynntist í Berín síðari manni
sínum, dr. Kristni Guðmundssyni.
Gengu þau í hjónaband í ágúst
1927, hún þá 37 ára, en Kristinn
um þrítugt. Fluttust þau til
Reykjavíkur og nokkru síðar til
Akureyrar, þar sem Kristinn varð
kennari við menntaskólann 1.
september 1929. Kenndi hann
mest þýsku fram til 1944, að hann
varð skattstjóri þar í bæ, en hélt
áfram þýskukennslunni sem auka-
starfi.
Það lætur að líkum, að á árinu
1927 hafi það ekki verið auðvelt
fyrir rótgróinn Berlínarbúa að
taka sig upp frá æskustöðvum
stórborgarinnar og flytjast til
höfuðborgar norðurlands eftir
stutta viðdvöl í Reykjavík. Útlend-
ingurinn úr stórborginni þurftf að
laga sig að nýjum venjum bæjar-
lífsins á Akureyri, sérstæðri ís-
lenskri menningu og tungumáli,
svo og umgengnisháttum þjóðar,
sem búið hafði tiltölulega einangr-
uð í landi sínu um langan aldur.
Frú Elsa lagaði sig þó brátt vel að
öllum aðstæðum. Gefur það nokk-
urn vott um þann hlýhug, sem hún
bar til Akureyrar, að hún sagði
okkur eitt sinn eftir að hún hafði
búið árum saman í Reykjavík,
Ix>ndon og Moskvu: „Mér hefur
hvergi liðið betur en á Akureyri.
Þar er svo indælt að búa.“
Ekki dönsuðu þau hjónin þó á
rósum fyrstu búskaparárin á Ak-
ureyri. Dr. Kristinn var með
námsskuldabagga á herðunum
eftir langt nám í Þýskalandi og
kennaralaunin voru ekki há á
þeim árum. En sá hefur nóg, sem
nægja lætur. Svo var og um þau
hjónin. Frú Elsa var í senn stjórn-
söm, dugleg og hagsýn húsmóðir.
Hún lærði það í reynsluskóla lífs-
ins í efnahagslegu upplausninni í
Þýskalandi eftirstríðsáranna, að
staðarferð komu og gistu og þáðu
ríkulegar veitingar. Enginn naut
þó slíkra forréttinda sem ég: Þau
hjón létu ekki þar við sitja að hýsa
mig og fæða, heldur gáfu þau mér
að auki dóttur sína. Lengra var
tæplega hægt að komast í gest-
risni við eitt farandskáld og um-
ferðarkennara, sem ekkert átti til
— nema sjálfan sig og óvissa
framtíð.
Marta tengdamóðir mín var
fædd 12. nóvember 1896. Hún dó 1.
sumardag, þann 22. apríl 1982.
Meira en hálf níræð sýndist hún
þó alls ekki vera orðin gömul
það er ekki minna um vert að
gæta fengins fjár en að afla þess.
Til eru þeir, sem þótti það nokk-
ur ljóður á ráði frú Elsu, að hún
fullnam aldrei íslenska tungu,
þrátt fyrir langa dvöl hér á landi.
Þetta átti sér þó skýringar. Aðal-
starf Kristins, eftir að hann kom
til Akureyrar 1929, var að kenna
þýsku allt fram til 1944 og síðan
stundaði hann þýskukennslu sem
aukastarf allt fram til 1953. Þótti
honum þá þægilegt að geta talað
daglega þýsku við innfæddan
Þjóðverja á heimili sínu. „Ubung
macht der Meister" segir máltæk-
ið. Munu nemendur Kristins að
nokkru hafa notið þess, hve vel
hann hélt við lifandi þýsku tal-
máli sínu. íslenskunám frú Elsu
varð því minna en ella. Hún náði
samt sæmilegasta valdi á islenskri
tungu.
Á núverandi árum jafnréttis-
baráttu kvenna mætti það vera
nokkurt umhugsunarefni, að kon-
um hefur yfirleitt verið ætlað að
laga sig að maka sínum, ekki að-
eins á heimilinu, heldur einnig við
breytt hlutverkaskipti eigin-
mannsins í þjóðfélaginu. Þannig
var þetta einmitt með frú Elsu.
Eftir að hafa lagað sig vel að öll-
um aðstæðum á Akureyri, þar sem
maður hennar var fyrst þýsku-
kennari, síðar skattstjóri og bæj-
arfulltrúi, þá fluttust þau til
Reykjavíkur 1953, þar sem Krist-
inn varð utanríkisráðherra í ráðu-
neyti Ólafs Thors.
Ástæða þessara hlutverkaskipta
var sú, að Hermann Jónasson,
fyrrverandi forsætisráðherra,
þverneitaði, eins og hann sagði
öðru okkar sjálfur, að sýna Fram-
sóknarflokknum þá lítilsvirðingu
að láta formann sinn setjast í
hálft embætti Bjarna Benedikts-
sonar. Hafði Bjarni áður verið
með bæði utanríkis- og dómsmál í
ráðuneyti Steingríms Steinþórs-
sonar 1950—1953, en nú lá dóms-
málaráðherraembættið ekki á
lausu fyrir Framsókn. Óskaði
Hermann eftir því, að Kristinn
tæki að sér embætti utanríkis-
ráðherra.
Þessi hlutverkaskipti voru ek.k:
eftirsóknarverð í augum frú Elsu.
Sést það m.a. á því, að hún sagði
okkur oftar en einu sinni: „Konan
er aldrei spurð. Hún verður bara
að fylgja manninum. Ég kunni
best við mig á Akureyri."
Það var um þessar mundir, að
Minning:
Elsa Alma Kalbow
Guðmundsson
kona, ég sá það ekki fyrr en hún
var lögst banaleguna eftir síðustu
áramót. Lífsorka hennar var alla
tíð með ólíkindum. Af þokkafullu
útliti hennar, léttleika og hlýlegu
viðmóti hefði mátt ætla, að æskan
hefði kjörið sér hana að varanleg-
um samastað, hvað sem liði árum
og aldri.
Hún ólst upp á Vatnsnesinu — í
Krossanesi, sem er ysti bær á nes-
inu, næst Hindisvík. Húnaflóinn
hringaði sig utan um bæinn á þrjá
vegu, fjórðu áttinni lokaði fjallið
— suðrinu. Þarna hefði maður nú
getað haldið að væri kaldranalegt.
Nei, ekki aldeilis — ekki að dómi
Mörtu. Gjöfulli jörð fannst ekki
undir bú, að áliti hennar. Land-
gæði og sjávarnytjar sameinuðust
og lögðust á eina sveif, himininn
var heiður og blár, hafið var skín-
andi bjart. Það litla sem Marta
talaði um æskustöðvar sínar og
uppvöxt, þá var það í tóntegund
ástar og aðdáunar.
Rúmlega tvítug að aldri giftist
Marta Arinbirni Jónssyni. Þau
settu bú saman í Vesturhópshól-
um, hálfri jörðinni móti Guð-
mundi bróður Arinbjarnar. Það
var á einum af þremur kirkjustöð-
um þessarar stóru sveitar, Þver-
árhrepps, sem rúmar Línakradal-
inn, Vesturhóp og drjúgan hluta
Vatnsness.
Arinbjörn var bóndi, veiðimað-
kynni okkar hjóna af þeim frú
Elsu og Kristni hófust vegna
ánægjulegs samstarfs við bæði,
fyrst í Reykjavík, síðar í London,
þar sem þau voru sendiherrahjón
1956—1961, og i Moskvu, þar sem
þau voru sendiherrahjón
1961—1968. í ársbyrjun 1968 flutt-
ust þau aftur til Reykjavíkur að
loknum embættisaldri Kristins.
Frú Elsa var því ráðherra- og
sendiherrafrú í um 15 ára skeið.
Gegndi hún því hlutverki af þeirri
stjórnsemi og hagsýni, sem henni
var eðiiieg.
„Konan er aldrei spurð," sagði
frú Elsa, eins og fyrr segir. „Hún
verður bara að fylgja manninum."
En hversu Iengi munu t.d. íslensk-
ar sendiherrafrúr sætta sig við að
fylgja bara manninum? Starf
þeirra og hlutverk er ómetanlegt
íslenska ríkinu. Þó vinna þær það
kauplaust. Þær eru í raun fram-
kvæmdastjórar risnuhluta sendi-
herraembættisins. Á þeim veltur
hvort vel tekst til um erlendar
sem innlendar gestamóttökur, svo
og hlýleiki og fegurð sendiherra-
bústaðarins. Ætlast er til, að þær
gefi ríkinu þetta vandasama og
mikla starf, af því að þær fylgja
manni sínum.
Við þékkjum það af langri og
góðri viðkynningu, að frú Elsu var
ljúft að gegna sínu hlutverki sem
ráðherra- og sendiherrafrú af
myndarskap og reisn. Kunni
Kristinn vel að meta það, enda lét
hann frú Elsu eftir stjórnsýslu
innanstokks. Fór líka vel á því.
En nútímakonan, og þá kannski
fremur framtíðarkonan, kynni að
vilja gera athugasemdir við hlut-
verkaskipti karls og konu, þar sem
embætti mannsins er sveipað
ljóma, en ætlast er til að konan
fylgi honum án embættisskil-
greiningar, réttinda, og taki að sér
meiri háttar stjórnsýslu- og
rekstrarstörf í þágu ríkisins fyrir
ekkert. Svo mikið er víst, að
Georgetown-háskólinn í Washing-
ur og smiður og fékkst töluvert við
lækningar bæði á mönnum og
skepnum í heimkynnum sínum,
því að hann var fjölhæfur gáfu-
maður. Ég held að búskapurinn
hafi mætt meira á Mörtu en hon-
um. Gestrisnin bjó stórbúi í
brjóstum beggja þessara fallegu
hjóna, en ég held að í ráðdeild og
vinnuþreki hafi húsmóðurin verið
sterkari aðilinn — Arinbjörn varð
líka snemma veill til heilsu, Marta
alla tíð ákaflega hraust.
Þau hjón eignuðust tvær dætur
í Vesturhópshólum, Sigríði og
Svönu, en brugðu þar búi eftir tíu
ár eða svo, tvíbýlið reyndist held-
ur þröngt. Fjölskyldan fluttist til
Akureyrar og dvaldist þar rúm-
lega eitt ár, en flutti að svo búnu
til Hvammstanga, þar sem Ar-
inbjörn lagði einkum stund á
smíðar, en Marta sinnti marghátt-
uðum störfum, utan heimilis og
innan. Síðustu níu árin á
Hvammstanga rak hún sjúkrahús-
ið þar fyrir eigin reikning, enda
var Ríkið ekki orðinn rekstraraðili
allra hluta í þá daga.
Nú voru dæturnar fyrir löngu
fluttar suður, Arinbjörn gekk ekki
lengur heill til skógar, að því rak
að Marta kaus að flytjast til
Reykjavíkur. Það gerðist haustið
1952. Þau hjón leigðu sér íbúð að
Hofteigi 20 hjá Tungnamanninum
frábæra, Diðriki Jónssyni trésmið.
ton hefur nýlega gefið út niður-
stöður rannsókna á hlutverki konu
diplómatsins (Diplomacy: The role
of the wife), þar sem í ljós kemur,
að það er liðin tíð, að hægt sé að
reikna með því, að konan sætti sig
við að fylgja manninum heims-
horna á milli og gegna mikilvæg-
um stjórnsýsluhlutverkum ríkis-
ins fyrir ekkert og án þess að hafa
nokkra viðurkennda embættis-
stöðu eða réttindi, ef t.d. maður-
inn félli frá.
En slík viðhorf tilheyra nútíma-
og framtíðarkonunni.
Frú Elsa gegndi sínu hlutverki
af myndarskap á grundvelii hinn-
ar hefðbundnu venju, að konan
lagi sig að hlutverki eiginmanns-
ins í lífinu, að hans sómi sé henn-
ar sómi, að hennar sómi sé hans.
Þannig voru hennar viðhorf. Á
grundvelli þeirra varð stjórnsýsla
innanstokks svo og gestamóttaka
og margvísleg risna aldrei vanda-
mál fyrir Kristin, hvorki þegar
hann var þýskukennari og skatt-
stjóri á Akureyri, né heldur þegar
hann var ráðherra í Reykjavík og
sendiherra í London og Moskvu.
Hann vissi sem var, að slík stjórn-
sýsla var haganlega best komin í
traustum höndum frú Elsu.
Þeim frú Elsu og Kristni varð
ekki barna auðið. Hins vegar ólst
Stella, bróðurdóttir Kristins, að
verulegu leyti upp hjá þeim hjón-
um, en hún er látin fyrir nokkrum
árum. Sonur hennar, Vilhjálmur
Arnarson, dvaldi löngum á heimili
Kristins og Elsu, bæði í London,
Moskvu og að nokkru í Reykjavík.
Var hann í miklu uppáhaldi hjá
þeim báðum og færði þeim
ómælda gleði á efri árum þeirra.
Var þar um gagnkvæma ástúð að
ræða.
Frú Elsa var mikill vinur vina
minna. Hún var hreinskiptin og
fagur persónusvipur geislaði frá
hýrum augum hennar. Sumum
virtist hún köld, ef ekki fráhrind-
andi, við fyrstu kynni. Þeir, sem
kynntust henni betur, eins og við
hjónin gerðum, vita þó að hún var
gull að manni: hreinskilin, hjálp-
söm, góðhjörtuð, frábitin öllu
lastmæli um náungann og kunni
þá list að gleðjast á góðri stund í
góðra vina hópi.
Það var okkur hjónum í senn
mikil ánægja og lærdómur að fá
tækifæri til að kynnast frú Elsu
náið og vinna með henni veru-
legan hluta þess tíma, sem hún
gaf íslenska ríkinu starfskrafta
sína.
Við sendum Kristni og Villa
innilegar samúðarkveðjur vegna
andláts og jarðarfarar frú Elsu og
biðjum þeim Guðs blessunar.
Blessuð sé minning frú Elsu
Ölmu Kalbow Guðmundssonar.
Megi hún njóta Guðs friðar.
Karin og Hannes Jónsson