Morgunblaðið - 18.02.1983, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. FEBRÚAR 1983
Ræða Harris lávarðar
af High Cross
á Viðskiptaþingi
Mikill meiri hluti Vest-
urlandabúa er þrátt
fyrir allan mun á
tungum, sögu og
menningu sammála um að styðja
frjálsræðisskipulagið. Við trúum því
flest, og undantekningarnar skipta
engu, að einstaklingarnir eigi að
hafa víðtækt frelsi til að velja um,
hvernig þeir lifa lífinu, ala upp
bornin sín, afla sér fjár og sinna
ólíkum áhugamálum. Við kunnum
að nota ólík orð, en við erum sam-
mála um nokkur frumgildi og lang-
tímamarkmið.
Það er því nokkurt undrunarefni,
að í flestum löndum virðist menn
greina harðlega á í stjórnmálum.
Éindregnir stuðningsmenn frjáls-
ræðisskipulagsins berjast jafnvel
hverjir við aðra undir merkjum eins
og íhaldssemi, frjálslyndi, jöfnun og
jafnvel framsókn, sjálfstæði og
strjálbýli, svo að nokkur skrýtin
nöfn séu nefnd. Menn kunna að
segja við þessu, að þeir, sem sækjast
eftir vali um fæði, húsgögn og klæði,
sækist að sjálfsögðu einnig eftir vali
um ólíka stjórnmálaflokka og
stjórnmálastefnur. Ég hyggst í
þessu erindi ræða um það, hvort
frelsið til að velja í viðskiptum
hversdagsins geti rekist á það, sem
flestir telja frelsið til að velja í
stjórnmálum.
Samkeppnin forsenda
valfrelsis
Ykkur kann, áheyrendur góðir, að
þykja þetta umræðuefni heldur
fræðilegt. En niðurstaða mín verður
sú, að nauðsynlegt geti orðið að
takmarka það, sem menn hafa van-
ist því að telja lýðræðisleg réttindi
sín Ég hlýt því að undirbúa ykkur
undir þessa niðurstöðu, sem sumum
ykkar kann að þykja lítið fagnaðar-
efni, með því að biðja ykkur að veita
athygli þeim mikla mun, sem er á
almennri ánægju manna með
árangur vals þeirra á markaðnum
og almennri óánægju þeirra með
stjórnmál og ríkisafskipti.
Verið getur, að öðru máli gegni á
ísiandi. Verið getur, að þið og land-
ar ykkar séuð flest ánægð með
stjórnarhætti. En ég efast um það,
þótt ekki sé nema af þeirri ástæðu,
að markaður viðskiptanna býður
ykkur miklu fleiri vörur að velja úr
en markaður stjórnmálanna, þar
sem ekki eru í boði nema tveir eða
þrír (og í hæsta lagi fjórir eða
fimm) bögglar stefnumála.
Það er kjarni frjálsræðisskipu-
lagsins, að í því hafa einstakl-
ingarnir „frelsið til að velja", svo að
vitnað sé í bók Miltons Friedmans
með því nafni. Þeir hafa frelsi til að
velja um þá, sem keppa um að bjóða
þeim vörur og þjónustu, og þeir hafa
frelsi til að velja um hina, sem
reyna að selja þeim ólík stefnumál.
Um hvort tveggja gildir, að um
eitthvað verður að vera að velja. Og
ekkert getur tryggt það nema sam-
keppni. Þannig er ég kominn af
fyrsta þrepinu í rökfærslu minni.
Það er, að samkeppnin sé nauðsyn-
leg forsenda valfrelsisins. En er
samkeppnin nægileg forsenda frels-
is í viðskiptum og stjórnmálum —
eða getur hún jafnvel gengið úr hófi
fram?
Markaður stjórnmál-
anna ófullkominn
Við hljótum, ef við ætlum að
svara þessari spurningu, að grennsl-
ast fyrir um það, hvers vegna sam-
keppnin virðist gefast betur, þegar
til dæmis er um framleiðslu loðnu
að ræða, en á markaðnum fyrir loð-
in stefnumál.
Kennslubækur í hagfræði eru all-
ar fullar af sögum um markaðs-
bresti. I þeim er nemendum sagt, að
samkeppni sé ófullkomin. Neytend-
ur geti látið blekkjast af auglýsing-
um, framleiðendur geti skekkt vöru-
verð og verksmiðja geti spillt ná-
grenni sínu með reyk. Berja má í
þessa markaðsbresti eða draga úr
þeim með lagasetningu, til dæmis
gegn ósönnum fullyrðingum eða til-
raunum gegn einokun eða verðlagn-
ingu mengunar.
Markaður viðskiptanna kann að
vera ófullkominn. En hvað um
markað stjórnmálanna? Sá flokkur
eða það bandalag flokka, sem mynd-
ar stjórn, hefur sjaldan hlotið meira
en 50% atkvæða, hversu fullkomið
sem fyrirkomulag kosninganna er.
Ekki verður haldur sagt, að stjórn-
málamenn séu með öllu saklausir af
villandi auglýsingum. En þrátt fyrir
þetta neyða sigurvegararnir í kosn-
ingum stefnumálum sínum upp á
100% kjósenda. Á markaði viðskipt-
anna getum við skipt um framleið-
anda strax á morgun, en á markaði
stjórnmálanna neyðumst við til að
bíða í 3, 4 eða 5 ár eftir að skipta um
menn. Og benda má á það, með því
að minnst er á reykinn frá verk-
smiðju, sem leggi kostnað á ná-
granna hennar, að stefnumál
stjórnmálamanna hverfa stundum
sjónum okkar í moðreyk. Margar
ráðstafanir góðgjarnra valdsmanna
skaða stórkostlega skattgreiðendur,
neytendur, leigjendur, fjárfest-
ingaraðila, kaupsýslumenn, bændur
og verkamenn, ekki síst með því að
trufla framleiðslu, torvelda val
manna, tefja framfarir og koma
ólagi á markaðinn með því að valda
verðbólgu, þótt sú hafi alls ekki ver-
ið ætlunin.
„Ósýnilega höndin“
Ég ætla að leyfa mér að benda á
þann mikla mun, sem er á hinum
heillavænlegu afleiðingum sam-
keppni í viðskiptum og hinum
óheillavænlegu afleiðingum, sem
samkeppni í stjórnmálum hefur
oftar en ekki. Adam Smith var sá,
sem fyrstur benti á það, að einstakl-
Harris lávarður.
ætti ekki að láta freistast til að
hækka verð til neytenda. Hærra
verð yki framboð, drægi úr eftir-
spurn og ylli uppsöfnun óseljanlegra
birgða, eins og landbúnaðarstefna
Efnahagsbandalagsins sýnir. Sann-
leikurinn er sá, að ríkið ætti við þau
skilyrði fremur að veita framleið-
endum beina styrki, enda yrði
kostnaðurinn ótvíræður og sýni-
legur skattgreiðendum.
Tæplega er nauðsynlegt að taka
það fram, ef ríkið á ekki að skipta
sér af verði, að það á ekki heldur að
stjórna framleiðslunni. Ríkið hefur
ekki nema einu hlutverki að gegna
fyrir utan það að setja lög og fram-
fylgja þeim og að hjálpa þeim, sem
hjálpar eru þurfi. Þetta hlutverk er
að framleiða þau samgæði, ef svo má
segja, sem fyrirtæki á markaðnum
geta ekki framleitt í samkeppni
sinni um hylli einstakra neytenda.
Dæmin um samgæði eru mörg og
ólík, frá landvörnum til holræsa-
lagna. I þessum flokki eru einstakir
vegarspottar, götuljós, strandgæsla,
en ekki hraðbrautir, sorphreinsun
eða jafnvel skólaganga og hjúkrun
einstaklinga. Munurinn felst ekki í
því, að samgæði séu brýn eða ómiss-
andi (því að það á einnig við um
fæði og klæði), heldur í hinu, að
ábatinn af þeim, til dæmis götuljós-
um, er ekki seljanlegur á markaði,
þannig að þeir, sem hans njóta, beri
síðan kostnaðinn.
Samkeppni og
val í viðskiptum
og stjórnmálum
ingar, sem væru að vinna að eigin
hag — eða eins og ég kann betur við
að segja: að vinna að þeim mark-
miðum, sem þeir hafa valið sér —
ynnu í rauninni betur að almanna-
hag en stjórnmálamenn, sem segj-
ast ekki keppa að öðru en þjóðarhag.
En hvernig stendur á þessu?
Adam Smith skýrði þessa þver-
sögn. Hann benti á það, að „ósýnileg
hönd“ leiddi slátrarann, bakarann
og bruggarann að því að framleiða
mat og drykk fyrir okkur, þegar þeir
væru að sinna eigin hag. Þessi
ósýnilega hönd er að sjálfsögðu ekk-
ert annað en samkeppnin á mark-
aðnum. Framleiðendur verða að há-
marka gróða sinn með því að lækka
kostnað eða bæta gæði, notagildi og
annað aðdráttarafl vöru sinnar, ef
þeir búa við samkeppni, en ekki með
því að hækka verð.
Friedrich Hayek benti á það
tveimur árum síðar, að í hagskipu-
lagi sífelldra breytinga væri sam-
keppnin besta leiðin til þekkingar-
öflunar, til sífelldrar framþróunar,
nýrrar tækni, betri fullnægingar
þarfa, aukinnar fjölbreytni. Horfum
um öxl og virðum fyrir okkur þá
miklu breytingu, sem orðið hefur á
eldhúsáhöldum, heimilisþægindum,
bifreiðum, flugi, ljósmyndavélum,
sjónvarpi, ferðalögum og jafnvel
mat og fatnaði. Við vitum öll, að
Rússar eru langt á eftir okkur, en
hugsum okkur, hversu miklu lengra
þeir væru á eftir okkur, ef þeir gætu
ekki flutt nýjungar inn frá Vestur-
löndum.
Skýringin er ekki, að við séum
hæfari eða hugvitsamari en Rússar.
Hún er sú, að samkeppnin fær
okkur til að leggja okkur fram í
framleiðslu og viðskiptum — eins og
hún gerir í fimleikum, íþróttum og
leikdansi, en sameignarsinnar finna
ekkert að samkeppni í þessum
greinum, þótt þeir lasti hana í
viðskiptum.
Hatursmenn markaðarins kvarta
undan því, að samkeppnin herði á
græðgi og eiginhagsmunahvöt
manna. En þeir geta ekki neitað því,
að flestir menn vinna af meira
kappi að eigin hag — eða að þeim
markmiðum, sem þeir hafa valið sér
— heldur en að því, sem stjórnmála-
menn lýsa yfir, að sé „þjóðarhagur".
Og ég get ekki annað en minnt á
það, að áköfustu sameignarsinnar
reyna án þess að blygðast sín að
nýta sér skammtímahagsmuni og
græðgi kjósenda með því að kaupa
atkvæði þeirra með loforðum um
frekari ábata.
Reglur ómissandi
En þeir, sem gagnrýna markað-
inn, komast nær hinu sanna, þegar
þeir vara við slæmum afleiðingum
samkeppni. Það blasir við, ef fram-
leiðendur hafa frelsi til að keppa á
hvern þann hátt sem þeir kæra sig
um, að þeir eiga þess kost að hafa fé
af neytendum fremur en þjóna
þeim. Framleiðendur hafa drýgt vín
með vatni, þeir hafa mælt ranglega,
farið með ósannar fullyrðingar í
auglýsingum. Framleiðendur í
sterkri aðstöðu gætu, ef samkeppnin
lyti engum lögmálum, beitt brögð-
um og blekkingum til að sigra
keppinauta sína. I slíkri samkeppni
sigruðu þeir líklega ekki, sem hag-
sýnastir væru, heldur hinir, sem
samviskulausastir væru. Því má
spá, að ótakmörkuð samkeppni gæti
útrýmt sjálfri sér og leitt til einok-
unar. Ég minni ykkur á viðvörun
Adams Smiths: „Menn úr sömu
atvinnugrein mega svo varla hittast,
jafnvel þótt ekki sé nema í skemmt-
unar skyni, að umræðunum ljúki
ekki með samsæri gegn almenningi
eða einhverri tilraun til að hækka
vöruverð."
Af þessari ástæðu hafa frjáls-
lyndir hagfræðingar löngum verið
sammála um, að markaðurinn geti
ekki starfað eðlilega og öllum til
heilla nema við réttar leikreglur —
eins og keppni á milli íþróttakappa
og knattspyrnuliða eru settar regl-
ur. Með öllum þeim þjóðum, sem
búa við markaðsskipulag, gilda ýmis
lög um öryggi, framleiðsluhætti,
hreinlæti, vörumerkingar og við-
skiptahætti. Verið getur jafnvel, að
frelsi neytendanna til að velja verði
að takmarka ef vörurnar eru hættu-
legar, til dæmis byssur eða eiturlyf.
Af þessu leiðir, að sameignarsinn-
ar hafa rangt fyrir sér, þegar þeir
ráðast á markaðinn vegna laissez-
faire eða lögmála frumskógarins.
Allir sannir fylgismenn Adams
Smiths samþykkja það, að ríkið sé
ómissandi til þess að setja
markaðnum reglur. Við hljótum að
taka undir þetta, þótt það sé hægara
sagt en gert að semja lög, sem geti
komið í veg fyrir sjálfstortímingu
samkeppninnar og hleypt sköpun-
argleðinni áfram og upp, svo að
gróska haldist í atvinnulífinu og
framþróun verði.
Frjálst verðlag
nauðsynlegt
Hagfræðin kennir okkur að forð-
ast eitt eins og heitan eldinn, og það
er verðlagshöft mcð einum hætti
eða öðrum, hvort sem um er að ræða
húsaleigu, ágóða eða laun. Við eig-
um, ef okkur finnst eitthvert vöru-
verð of hátt, að reyna að koma því
niður með því að ryðja því úr vegi,
sem torveldar samkeppni. En hvað
eigum við að gera, ef okkur finnst
samkcppnisverð einhverrar mikil-
vægrar vöru þrátt fyrir þetta of
hátt fyrir efnaminna fólk? Ráðið við
fátækt er aldrei það að knýja verð
niður með óeðlilegum hætti. Hitt er
miklu skynsamlegra að bæta
mönnum upp lágar tekjur með bein-
um fjárgreiðslum. Besta öryggisnet-
ið er það, sem nefnt hefur verið
„neikvæður tekjuskattur".
En gerum ráð fyrir, að verð sé
lægra en talið er eðlilegt í einhverj-
um frumatvinnuvegi, til dæmis
landbúnaði eða sjávarútvegi? Ríkið
Framleiðendur verða að
hámarka gróða sinn meö því
að lækka kostnað eða bæta
gæði, notagildi og annað að-
dráttarafl vöru sinnar, ef
þeir búa við samkeppni, en
ekki með því að hækka
verð. ££
Hvers vegna aukast
rfkisafskipti
Við sem teljum okkur frjálslynda
hagfræðinga, erum því ósammála
hreinum markaðshyggjumönnum
eða stjórnleysingjum eins og David
Friedman. Við teljum ríkið hafa
miklu og nauðsynlegu hlutverki að
gegna. En hvers vegna gerum við
lítið annað þessi árin en að mæla á
móti ríkisafskiptum? Svarið er
nærtækt. Það er, að ríkisstjórnir
hafa alltaf tilhneigingu til að fara
út fyrir verksvið sitt. En margar
spurningar vakna við þetta: Hvers
vegna gengur frjálslyndum ríkis-
stjórnum svo illa að snúa við af
þeirri leið, sem stjórnlyndar hafa
farið? Hvers vegna samþykkja
stjórnmálamenn, sem ekki aðhyllast
sameign, ríkisafskipti, þótt þeir ef-
ist um þau í hjarta sínu?
í stuttu máli: Hvers vegna leiðir
samkeppni í stjórnmálum allar rík-
isstjórnir í lýðræðisríkjum til auk-
inna ríkisafskipta? Hvers vegna
höfum við næstum því alls staðar
orðið vitni að hækkuðum ríkisút-
gjöldum, víðtækari velferðarfríð-
indum, hærri sköttum, fleiri boðum
og bönnum og jafnvel hreinni þjóð-
nýtingu, svo að ekki sé minnst á
meinsemdina mestu, verðbólguna?
Og íslendingar virðast ekki hafa
komist hjá því fremur en aðrir, að í
„blandaða hagkerfið" hafi síaukinni
sameign verið lætt til að gera blönd-
una rammari.
Geta andstæðir.gar okkar haft
þessa þróun til marks um það, að
kjósendur aðhyllist ríkisafskipti og
ríkisrekstur? Eða lendum við í
þeirri þversögn að aðhyllast sam-
keppni á markaði viðskiptanna, en
mæla á móti niðurstöðu samkeppni í
stjórnmálum?
Ástæðan til þess, að ríkis-
afskipti hafa aukist, er sú, aö
hæfilegar leikreglur gilda
ekki á markaði stjórnmál-
anna, þannig að stjórnmála-
menn séu knúðir til að þjóna
kjósendum eins og kaup-
sýslumenn viðskiptavinum
sínum. u