Morgunblaðið - 18.02.1983, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. FEBRÚAR 1983
Sálarfræði og list
3. og síðasti hluti
„Dagleiðin langa “
og sálarfræðin
— eftir Arna Blandon
Sálarfræði og list
(í fyrri greinunum um „Dagleið-
ina löngu“, eftir Eugene O'Neill,
sem Þjóðleikhúsið sýnir um þessar
mundir, sagði frá því hvernig
persónuleikasálarfræðin nálgast
persónurnar í verkinu.)
Sálgreiningin
Það eru einkum þrjú atriði úr
sálgreiningunni sem heimfæra má
upp á „Dagleiðina löngu": Ödipus-
arduld, systkinaríg og sifjaspell.
Freud nefndi Ödipusarduldina eft-
ir grísku goðsögninni sem Sófó-
kles notar i leikriti sínu um „ödip-
us konung". í goðsögninni er því
spáð að Ödipus, sonur Leosar kon-
ungs í Þebu, muni drepa föður
sinn og giftast móður sinni Jók-
östu drottningu. í leikritinu kemst
Ödipus að því að hann hefur fram-
kvæmt þetta án þess að vera sér
meðvitaður um það.
Fyrsta ástúðarsamband barns
er venjulega við móðurina. Nýfætt
barn lendir því í samkeppni við
föðurinn um athygli og ást móður-
innar. Af því skapast togstreita
sem lýsir sér í því að barnið óskar
þess að faðirinn sé hvergi nálægur
svo það geti setið eitt að ástúð
móðurinnar. En barninu þykir að
sjálfsögðu einnig vænt um föður
sinn og af þessu skapast hin svo-
kallaða Ödipusarduld. Til þess að
leysa hana þarf barnið, ef um
dreng er að ræða (eins og í „Dag-
leiðinni") að yfirfæra ást sína á
móðurinni (á unglingsárum) yfir á
aðra kvenpersónu, annars festist
hann í Ödipusarduldinni.
Systkinarígur er af svipuðum
eigingirnis- og afbrýðisemirótum.
Barnið vill sitja að ástum móður-
innar eitt og vill þar enga sam-
keppni, hvorki frá föður sínum eða
systkini. Að sjálfsögðu er um að
ræða margar einstaklingsbreytur
í þessu sambandi, og breytingar í
gegnum söguna. Nú á tímum t.d.
elst stór hluti barna upp hjá að-
eins öðru foreldrinu, sem skapar
þá annarskonar streitu en Ödipus-
arduld, aukna áherslu á systkina-
ríg o.s.frv.
Árið 1915 skrifaði Freud eftir-
farandi um þessi mál, og er engu
líkara en hann hefði getað verið að
skrifa um Jamie í „Dagleiðinni"
þegar hann óskar þess að litli
bróðir hans Eugene deyi:
Ef þess háttar ósk rætist og
hinn óvelkomna viðbót við fjöl-
skylduna deyr, má komast að
því síðar með sálgreiningu
hversu mikilvæg reynsla dauð-
inn er barninu, jafnvel þó hún
sé ekki til staðar í minninu.
Barn sem hefur orðið að víkja
úr fyrsta sæti vegna þess að
lítill bróðir eða systir fæddist,
og verður við það í fyrsta sinn
einangrað frá móður sinni, á
erfitt með að fyrirgefa henni
þennan stöðumissi: tilfinn-
ingar, sem hjá fullorðnum
væru kallaðar sár biturleiki,
vakna hjá barninu og mynda
grunninn að varanlegum fá-
leika.
Sifjaspell. Bann við sifjaspellum
gengur eins og rauður þráður
gegnum mannkynssöguna. Seint
verður vitað fyrir víst hvers vegna
maðurinn setti sér þetta bann
(taboo), sem e.t.v. er eitt fyrsta
lagaboð sem mannskepnan hefur
sett sér. Fyrr héldu fræðimenn því
fram að fjölskyldumeðlimir hefðu
síður kynferðislegt aðdráttarafl
hver á annan en fólk í útvenslum.
Sá sem hvað harðast mótmælti
þessu var Freud. Rök hans voru
þau að ekki þyrfti að setja bann á
það sem enginn hefði áhuga á að
gera, heldur á hitt sem allir vildu
gera. Ekki er vitað um tíðni sifja-
spella almennt og eru þau misjöfn
að magni eftir stað og stund. Al-
gengustu tilvikin eru þó faðir/-
dóttir hvort sem um er að ræða
ísland eða önnur lönd. Dulin sifja-
spell verða sjálfsagt ætíð í miklum
meirihluta, en Kinsey-skýrslurnar
bandarísku (1948, 1953) gefa tölur
á bilinu 5 til 30 tilfelli á hverja
1.000.
Líklegasta skýringin á banninu
við sifjaspellum er sú að líffræði-
lega eru sifjaspell óhagstætt fyrir-
komulag upp á afkomu kynslóð-
anna. Adams og Neel (1967) gerðu
samanburð á 18 sifjaspellabörnum
(12 frá bróður-systur og 6 frá
föður-dóttur) og 18 eðlilega getn-
um börnum. Eftir 6 mánuði kom í
Ijós að af hinum 18 sifjaspella-
börnum höfðu 5 dáið, 2 voru ha-
starlega þroskaheft og höfðu verið
sett á stofnun, eitt var holgóma og
3 höfðu mjög lága greind (metið
IQ u.þ.b. 70, en 100 er meðaltal).
Aðeins 7 af þessum 18 börnum
virtust vera heilbrigð. Af hinum
18 sem urðu til í venjulegum sam-
böndum var aðeins eitt þeirra,
sem var verulega skaddað, hin 17
virtust alheilbrigð. Líklegast þyk-
ir því að sifjaspellabannið hafi
upphafist þannig að frumstæðir
menn hafi séð hvaða afleiðingar
það hafði, ef um sifjaspellasam-
bönd var að ræða.
Við höfum áður minnst á mál-
tækið „Hvað elskar sér líkt“. Þessi
sannleikur hefur nú verið stað-
festur vísindalega og tengist því
aðdráttarafli sem sifjaspell er af-
leiðing af og skýrir hvers vegna
nauðsynlegt var, eins og Freud
taldi, að setja bann við sifjaspell-
um. Það sem ræður úrslitum um
það hvort fólk dregst að hvert
öðru er líkur bakgrunnur, svipað-
ar þarfir, afstaða og gildismat. Og
forsenda nálgunar er að sjálf-
sögðu nálægð. Val á kynferðislegu
viðfangi innan kjarnafjölskyld-
unnar er því ákaflega auðveit og
að öðru jöfnu eðlilegast fyrir
flesta einstaklinga.
Fjölskyldan og „Dagleiðin“
í „Dagleiðinni löngu" segir
Mary við Edmund (hún er að tala
um bónda sinn): „Hann hefur ver-
ið afbrýðisamur út í öll mín börn.
Mest hefur hann þó verið afbrýði-
samur út í þig.“ Fjölskyldan sam-
anstendur af þrem inönnum og
einni konu. Faðirinn er haldinn
sama ríg og afbrýðisemi út í börn-
in og væri um systkini að ræða.
Þetta er að sjálfsögðu ekki neitt
sem er einungis bundið við „Dag-
leiðina" heldur er þetta mjög al-
gengt í hinum ýmsu fjölskyldum.
Faðir Eugene O’Neill, James,
annaðist konu sína af mikilli natni
og þegar hún dó framdi hann
sjálfsmorð. James var frumburður
og má e.t.v. rekja þessa hegðun
hans til þess að hann myndaði svo
sterk tengsl við konu sína, sem við
móður sína forðum. Jamie er einn-
ig frumburður en hefur orðið að
hverfa í skugga tveggja bræðra
sinna. 1 öðrum þætti segir Mary
við Tyrone, talandi um drenginn
þeirra Eugene sem dó:
Mary: Hefði ég ekki skilið hann
eftir hjá móður minni svo að ég
gæti slegist í leikförina með
þér af því að þú skrifaðir mér
og sagðir hvað þú saknaðir mín
og hvað þú værir einmana, þá
hefði Jamie aldrei verið leyft
að fara inn í barnaherbergið
meðan hann var ennþá með
mislingana. (Andlitssvipurinn
harðnar.) Ég hef alltaf verið
sannfærð um að Jamie hafi
gert það viljandi. Hann var af-
brýðisamur út í litla barnið.
Hann hataði það. (Tyrone ætl-
ar að fara að andmæla.) Víst
veit ég að Jamie var bara sjö
Tyrone og Jamie.
ára, en hann var aldrei neinn
kjáni. Það var búið að vara
hann við því að það gæti drepið
barnið. Hann vissi það. Ég hef
aldrei getað fyrirgefið honum
það.
Freud og O’Neill eru þarna sam-
mála um grimmd mannsins og
bældar hvatir. Það er einnig ljóst
að Jamie hatar Edmund þó honum
þyki vænt um hann í aðra röndina.
Mary og Tyrone telja að hann hafi
ætlað sér að eyðileggja heilsu
Edmunds með því að leiða hann út
í slark sem heilsa hans þoldi ekki.
Og Jamie er meira að segja sam-
mála því í lokaþættinum segir
hann útúrdrukkmn við Edmund:
Þetta er úr „öl er innri maður"
deildinni. Það er eins gott að
þú takir það alvarlega. Mig
langar til að vara þig við —
mér. Mamma og pabbi hafa á
réttu að standa. Ég hef haft
afleit áhrif á þig. Og það versta
er að það var viljandi gert.
Edmund: (órólega) Þegiðu! Ég
vil ekki heyra —
Jamie: Ekki aldeilis strákur,
þú hlustar! Gerði það viljandi
til þess að gera þig að róna.
Eða hluti af mér gerði það.
Stór hluti. Sá hluti sem hefur
verið svo lengi dauður. Sem
hatar lífið ... Ég vildi að þér
mistækist. Alltaf afbrýðisam-
ur út í þig. Litla barnið hennar
mömmu, gæludýrið hans
pabba. (Hann starir á Edmund
með vaxandi fjandskap.) Og
það var fæðing þín sem kom
mömmu til að byrja á eitrinu.
Ég veit að það var ekki þér að
kenna, en engu að síður bölvað-
ur, ég kemst ekki hjá því að
hata það sem þú ert — !
Afbrýðisemi Jamies hefur gert
hann bitran og mannfjandsamleg-
an. Hann getur ekki fyrirgefið
móður sinni að hann skyldi þurfa
að víkja undan ástúð hennar
vegna Edmunds. Þess vegna er
hann svo harður við hana, eins og
t.d. þegar hún kemur niður stig-
ann í síðasta þætti. Þá segir hann:
„Atriði brjálæðingsins. óphelía
birtist." Og Edmund slær hann í
andlitið. Þetta atriði vísar eins og
flestir vita til þess atriðis í Haml-
et Shakespeares þegar óphelía
birtist, gengin af vitinu vegna þess
að Hamlet hefur hafnað ást henn-
ar og drepið föður hennar.
Jamie hefur ekki tekist að leysa
sína Ödipusarduld á farsælan
hátt. Ást hans beinist ekki að
kvenfólki almennt, hann þráir að-
eins ást einnar konu: móður sinn-
ar og hann elskar hana og enga
aðra konu. Fyrir honum eru aðrar
konur hórur. I síðasta þætti segir
hann: „Gleymi ekki þeim degi þeg-
ar það rann upp fyrir mér. Kom að
henni með nálina. Guð minn, mér
hafði aldrei hugkvæmst að aðrar
konur en hórur notuðu eiturlyf."
Jamie fær kynferðislega útrás ein-
ungis með hórum. Þegar hann
snýr heim úr hóruhúsinu segir
hann við Edmund: „Hvar annars
staðar er hægt að finna hæfandi
félagsskap af kvenfólki? Og ást.
Ekki gleyma ástinni." Jamie vinn-
ur tvennt með því að umgangast
hórur: Hann fær útrás fyrir ástar-
þörf sína, sem fer þó ekki langt frá
aðalmarki hans í ástinni, móður
hans, því hann getur eytt eins
skömmum tíma og hann kærir sig
um á þessum fundum. Og með því
að hann ómeðvitað líkir henni við
hóru, fær hann útrás hjá hórunni
fyrir það að geta ekki fyrirgefið
mömmu sinni að hún hefur ekki
verið honum trú.
Er Tyrone-fjölskyldan að ein-
hverju leyti dæmigerð fjölskylda,
geyma margar fjölskyldur slíkar
beinagrindur í skápum sínum? Að
einu leyti er Tyrone-fjölskyldan
dæmigerð. Öll sambönd innan
fjölskyldunnar eru byggð upp á
tvískinnungi — öll sambönd eru
samofin af ást og hatri — eins og
mjög náin sambönd hljóta alltaf
að vera eftir því sem Freud sagði.
Það sem er ólíkt með Tyrone-
fjölskyldunni og venjulegri fjöl-
skyldu er að ástin og hatrið fá
opinskáa orðaða útrás. Hatrið er
venjulega bælt og haldið niðri í
undirmeðvitundinni af svokölluð-
um varnarferlum eins og afneitun,
réttlætingu, yfirfærslu o.s.frv. Að-
ferðin sem Ó’Neill notar til að fá
þessar sterku tilfinningar fram er
að sýna persónurnar bæði ómeng-
aðar og eitraðar: Mary er í morf-
íni, karlmennirnir í víninu. Þegar
eitrið hrífur eru neikvæðar til-
finningar afsakanlegar. Leikritið
gæti þannig verið skrifað af sál-
greinanda sem er að sýna hvað
býr í undirmeðvitund fólks.
Árið 1912—1913 skrifaði Freud
greinar undir heitinu „Totem og
Taboo". Þar rekur Freud sögu
heimsmyndar mannsins. Frum-
stæðasti maðurinn lifði á andatrú-
arstigi þar sem maðurinn var al-
máttugur. Síðan þróaðist mann-
kynið yfir á trúarlegt stig, en
hafði þó möguleika á að hafa áhrif
í Framneskoti
Sleingrímur Lárents Steingrímsson
„ÞETTA er bara byrjunin. Ég ætla
að gera meira í þessum dúr,“
sagði Steingrímur Lárents Stein-
grímsson, í samtali við Mbl., en
hann stundar nám á listasviði
Fjölbrautaskólans í Breiðholti og
hefur gefíð út teikningu sína; „I
Framneskoti".
Ekki vildi Steingrímur
nafngreina þá, sem á teikning-
unni eru og sagði það hreina til-
viljun að þeir bæru svip af
nokkrum forystumönnum
Framsóknarflokksins, þeim Þór-
arni Þórarinssyni ritstjóra,
Ingvari Gíslasyni menntamála-
ráðherra, Gerði Steinþórsdóttur
borgarfulltrúa, Ólafi Jóhannes-
syni utanríkisráðherra, Stein-
grími Hermannssyni formanni
flokksins, Tómasi Árnasyni rit-
ara flokksins og Erlendi Ein-
arssyni forstjóra SÍS.