Morgunblaðið - 18.02.1983, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. FEBRÚAR 1983
29
„Tvímennings-taugaveiklunar-vítahringir“
VÍTAHRINGUR: Drykkja Edmunds og morftn-
neysla Mary.
*«* M«ry
Ih&á*
f io
VÍTAHRINGUR: Uppáhald Mary ar Edmund.
i«m skapar afbrýðisemt hjá Jamie.
(or Jomio
i
f te
á guðina (t.d. stigið sem grísku
harmleikjaskáldin eru á, við mörk
goðsögu og nýrra trúarbragða).
Þriðja stigið er svo hið vísindalega
stig, þar sem maðurinn hefur sætt
sig við lögmál náttúrunnar og
misst almætti sitt. Og Freud rek-
ur þróun kynhneigðar einstakl-
ingsins á sama hátt: Andatrúar-
stigið samsvarar því stigi þegar
barnið er upptekið af sjálfu sér og
telur allan heiminn snúast í kring-
um sig. Trúarlega stigið svarar til
þess þegar barnið tekur sér for-
eldri að viðfangi en vísindalega
stigið svarar til þess þroskastigs
þegar fullþroska einstaklingur
hefur snúið baki við vellíðunar-
lögmálinu og leitar viðfanga fyrir
hvatir sínar í ytra umhverfi.
Freud taldi að hugsun frumstæðra
manna og taugaveiklaðs nútíma-
fólks ætti það sameiginlegt að hún
sé að miklu leyti kynferðisleg og
svari þá til upprunalega stigsins
(narsissismans) þegar einstakl-
ingurinn er upptekinn af sjálfum
sér. Þetta er nákvæmlega það stig
sem Jamie hefur aldrei þroskast
upp af: Eins og hjá öllum karl-
mönnum sem fara á hóruhús en
gætu jafnt fengið útrás í fróun-
arvél, er tilfinningalíf hans van-
þroska, hann nær ekki tilfinninga-
sambandi við kvenfólk, aðeins
fyrirlitningarsambandi, sem nær-
ist á þörf hans fyrir einangraða
líkamlega útrás (svipað og tíðkast
á kjötmörkuðum danshúsanna í
Reykjavík).
3. Verundarsálarfræðin
Existentialisminn og phenom-
enológían a sér ekki neinn einn
höfund. Að mestu eru þetta evr-
ópsk fyrirbrigði ættuð úr heim-
speki og bókmenntum. Svo kemur
til existential-sálarfræði sem
byggir á þessum skóla. Helstu höf-
undar stefnunnar og áhrifavaldar
eru Jean-Paul Sartre, Albert
Camus, Simon de Beauvoir, Heid-
egger, Jaspers, Husserl, Kierke-
gaard, Nietzche, Dostojevskí og
Kafka. Tilveru-sálarfræðin afneit-
ar löggengi en prísar hinn frjálsa
vilja. Ekki eru þó allir innan
hreyfingarinnar sammála um
hversu frjáls viljinn sé. Camus
þótti innra frelsið markverðast af
öllu, það væri það eina frelsi sem
við gætum raunverulega skynjað.
Hann vildi meina að maðurinn léti
ávallt eins og hann væri frjáls þó
hann væri það ekki í raun. Sartre
vildi hins vegar meina að maður-
inn væri algjörlega frjáls, ekki
síst hefði hann það víðfeðma frelsi
að segja „nei“ þegar honum dytti í
hug. Frelsi krefst ábyrgðar.
Sartre segir (1966): „Maðurinn er
ekkert annað en það sem hann
gerir úr sjálfum sér ... Því er það
fyrsta skref existentialismans að
gera menn meðvitaða um það hvað
þeir eru og gera sér grein fyrir að
ábyrgðin hvílir fyrst og fremst á
manninum sjálfum." Sartre af-
neitaði undirmeðvitundinni.
Þessi afstaða er mikið reiðar-
slag fyrir löghyggjufólk sem felur
sig á bak við það að allt sé örlög,
menn séu fæddir undir þessu
merki og geti ekki breytt sér (sbr.
t.d. Zola). f „Dagleiðinni löngu"
eru það fyrst og fremst foreldr-
arnir sem hafa orðið að axla byrði
frelsisins. Mary veit að með vilja-
styrk hefði hún getað hafnað eitr-
inu. En hún afsakar sjálfa sig og
segir fræga setningu sem sumum
þykir kristalla það viðhorf sem
leikritið bendir á að sé mönnum
svo hættulegt: „Ekkert okkar get-
ur við því gert sem lífið hefur látið
okkur þola.“ Móður Eugene
O’Neill tókst með viljastyrk að
sigrast á morfínneyslu sinni. Það
er því táknrænt um boðskap
verksins að höfundur lætur Mary
ekki sigrast á sinni veilu.
Þráhyggja Tyrones birtist, eins
og áður er getið, í því hve nískur
hann er. Hann velur sér að
slökkva á öllum óþarfa ljósum,
velja ódýrustu lækningarnar, þó
þær geti oft verið dýrastar þegar
til lengdar lætur: „Það er dýrt að
vera fátækur," segir máltækið, og
ekki er það síður sárt þegar sá ríki
gerir mistök fátæklingsins sem
verða til þess að leggja líf hans og
hans nánustu í rúst.
„Dagleiðin“ og tilveran
Mary er þreytt á því þegar
læknirinn hennar messar yfir
henni um viljastyrk. Læknirinn
hennar er reyndar ekki sá besti.
En væri hægt að lækna hana í
dag, þegar bæði áfengissjúkling-
um og eiturlyfjasjúklingum er
hjálpað til að hjálpa sér sjálfum í
ríkara mæli en áður hefur tekist?
Það sem nútímaaðferð byggir á er
að koma sjúklingnum út úr víta-
hring vanans, jafnvel bjóða hon-
um upp á eitthvað annað í stað
sjúkdómsins. Margar aðferðir eru
notaðar til að upplýsa sjúklinginn
um vandamál hans og opna um-
ræðu um það: Menn fá styrk frá
öðrum sjúklingum sem eiga eða
hafa átt við sama vandamál að
stríða, hægt er að fá lyf gegn frá-
hvarfseinkennum þegar fólk er að
koma úr vímunni og ekki síst er
mikilvægt að breyta þeim aðstæð-
um sem næra sjúkdómsáráttuna,
stundum er jafnvel nauðsynlegt að
skipta um vinatengsl.
Sálfsbirting er hugtak sem mik-
ið er notað í mannúðarsálarfræði,
sem er afbrigði af verundarsálar-
fræðinni. Sjálfsbirtingin felst í
þessu gamla spakmæli sem vé-
fréttin í Delfí sagði við Sókrates
(annars hefðu menn tekið þetta
sem sjálfbirgingshátt, ef hann
hefði þóst finna þennan sannleik
sjálfur): „Þekktu sjálfan þig.“
Hvað í þessum orðum felst er hins
vegar annað mál og fer útfærslan
að sjálfsögðu eftir þvf hvaða
heimspekiskóla eða sálarfræði-
stefnu menn aðhyllast. Sálgrein-
andinn mundi e.t.v. segja að
sjálfsþekkingin felist í því að
kanna undirmeðvitundina og sam-
ræma hana meðvitundinni,
atferlistefnan mundi vilja að
menn upplýstust um þá vítahringi
sem þeir veltast í e.t.v., o.s.frv.
Að þekkja sjálfan sig liggur til
grundvallar svo mörgu ef líf ein-
staklingsins á ekki að verða ein-
hver misheppnaður óskapnaður.
Ekki síst er mikilvægt að giftast
vel og vinna við starf sem manni
hentar. Þegar „teningunum er
kastað" er oft erfitt að snúa við, en
oft er þó „betri krókur en kelda".
Tyrone er sá í „Dagleiðinni" sem
hefur kastað sínum teningum
hvað verst. Líf hans er að því leyti
líkt lífi þeirra persóna sem
Chekov hefur hvað mesta samúð
með: Hæfileikum kastað á glæ.
Tyrone segir við Edmund:
Þetta andskotans leikrit sem
ég keypti fyrir ekki neitt, og
gekk svo firnavel í — fjár-
hagslega — að það eyðilagði
mig með fyrirheitum sínum
um skjóttekinn auð. Ég sinnti
engu öðru, og þegar ég vaknaði
upp við það að ég var orðinn
þræll þessa andskota og reyndi
við önnur leikrit, þá var það
um seinan ... Ég hafði glatað
þeim miklu hæfileikum sem ég
bjó einu sinni yfir með létt-
keyptum endurtekningum ár-
um saman, lærði aldrei nýtt
hlutverk, lagði eiginlega aldrei
neitt á mig í vinnu ... Þó var
það nú svo, áður en ég keypti
þennan andskota, að ég var tal-
inn einn af þeim þremur eða
fjórum ungu leikurum sem
ættu glæsilegasta listrænu
framtíðina í Ameríku ... ég
elskaði leikhúsið. Ég var vit-
laus í metnaði ... Ég lá í
Shakespeare eins og maður
liggur í biblíunni ...
Þessi mistök Tyrones að velja
sér starfsvettvang sem var undir
hans getu, misboðinn hæfileikum
hans, hefur haft margháttaðar af-
leiðingar, sem og annað sem veld-
ur óánægju hjá fólki. Þetta vanda-
mál elur m.a. á slæmum drykkju-
siðum hans og veldur tvíbentu
sambandi hans við Jamie: Tyrone
valdi sér Jamie til að fylla upp það
gap sem hann skildi eftir í starfi
sínu, til birtingar þeim leikhæfi-
leikum sem hann sóaði hjá sjálf-
um sér: uppbót fyrir eigin mistök.
En Jamie stóð ekki undir þessum
væntingum föður síns, hafði
hvorki hæfileikana, útlitið eða
framagirnina, aðeins bæklun, sem
batt hann sjúklegum böndum við
móður sína.
Atfcrlissálarfræði
Skinner og „Dagleiðin langa“
Atferlissálarfræðin er and-
stæða verundarsálarfræðinnar, í
stað hins frjálsa vilja er trú á
löghyggju. Saga persónuleikans er
umbunarsaga svipuð og hjá rott-
um á tilraunastofu. Atferlissálar-
fræðin skýrir taugaveiklunar-
vítahringi þar sem tvær persónur
eru hlekkjaðar saman á þann hátt
að flóttaaðgerðir annars verða
refsing hins sem fer þá líka á
flótta, sem veldur auknum flótta
hins o.s.frv., hring eftir hring.
Þannig viðhelst vítahringur ömur-
leikans.
Hver meðlimur Tyrone-fjölsk-
yldunnar er tengdur öðrum með
a.m.k. einum slíkum vítahring.
Fimm þeirra eru þannig.
1. Níska Tyrones hefur hjálpað til
við að gera Mary að eiturlyfja-
sjúklingi og reikningarnir fyrir
læknisaðstoðina hafa komið
hringinn til baka og aukið á
nískuna.
2. Mary hefur svo miklar áhyggj-
ur af drykkju Edmunds að
flóttaþörf hennar yfir í morfín-
ið eykst sem gerir það að verk-
um að Edmund hefur áhyggjur
af móður sinni, og drekkur
meira fyrir bragðið.
3. Vegna þess að Mary elskaði
Eugene, og nú Edmund, meira
en Jamie, má vera að Jamie
hafi drepið Eugene og reynt að
eyðileggja Edmund — sem ger-
ir það að verkum að Mary á enn
erfiðara með að láta sér þykja
vænt um Jamie.
4. Karlmennirnir óttast að Mary
fari aftur að nota morfínið og
þeir hafa því eftirlit með henni
sem gerir það að verkum að
þörf hennar fyrir að flýja inn í
morfínið, flýja augnaráð þeirra,
eykst, sem veldur því að þeir
hafa enn meiri áhyggjur af
henni og líta strangar til með
henni.
5. Jamie hefur þörf fyrir að flýja
ásakanir föður síns um að hann
drekki of mikið. Sá flótti á sér
stað gegnum meiri drykkju,
sem veldur því að faðir hans
ræðst enn harkalegar á hann,
þannig að hann drekkur enn
meira.
Slíkir vítahringir viðhaldast
vegna þess að fólk er skammsýnt,
og vill lina þjáningar sínar tafar-
laust. Þarna er um að ræða mun-
inn á skammtímakvöl og lang-
tímakvöl. Með því að drekka hefur
það vanlíðan í för með sér daginn
eftir sem nauðsynlegt er að lina
þjáningarnar við, t.d. með því að
gleyma þeim í drykkju o.s.frv. Nái
fólk ekki þeirri hugsun að það
þurfi að lækna langtímakvölina,
oft á tíðum með því að örva
skammtímakvölina um stund,
kemst það ekki út úr vítahringn-
um. Það er eins og lítið barn sem
neitar að taka meðalið af því það
er vont á bragðið.
Fólkið í þokunni
Eitt sterkasta sálfræðilega
táknið í hDagleiðinni löngu" er
þokan. Hún er eins og önnur góð
tákn í skáldskap á tveim sviðum:
Hin raunverulega þoka, og full-
komlega eðlileg í leikritinu sem
slík, og síðan hin sálfræðilega
þoka sem persónurnar villast í og
er sú notkun táknsins meðhöndluð
af fullkominni snilld hjá Eugene
O’Neill, svipað og hjá Chekov og
Ibsen.
Sálfræðilega er leikritið meiri
opinberun á persónuleikum en
menn geta átt að venjast í lífinu
sjálfu. Leikritið sviptir súldinni af
persónunum og þó þær átti sig
ekki nægilega vel á öllum þeim
mistökum sem þær gera, hefur
áhorfandinn möguleika á að sjá
meira en þeir sjálfir, svipað og
sálfræðingurinn sér lengra inn í
líf sjúklingsins en hann sjálfur.
(Þess skal að lokum getið að
Thor Vilhjálmsson þýddi leikritið
— og hefur þýðing hans verið not-
uð í þessum greinum, með góðfús-
legu leyfi hans, þar sem vitnað
hefur verið til verksins sjálfs. —
Þá má geta þess að Þjóðleikhúsút-
færslan breska með Laurence
Olivier er til á myndbandaleigum
hér í bænum.)
þorrablót á Reyðarfirði
Tvöfalt
fít'vAarfirílj, II. febrúar.
H)RRABLÓT var haldié hér 1. þorra-
dag, eða 21. janúar. Var bæði þorra-
blótið og veðrið með afbrigðum gott.
Þorrablótið sóttu um 240 manns.
Arnþór Magnússon, formaður þorra-
blótsnefndar, setti blótið. Meðan set-
ið var að snæðingi fóru fram
skemmtiatriði. Þar fóru á kostum
sveitarstjórinn okkar, Hörður Þór-
hallsson, og Björn Þór Jónsson. Þeir
skemmtu fólkinu með söng og leik
um náungann, allt saklaust grín, og
þá má geta einnar konu, sem kom
fólki á óvart með léttum söng og
skemmtilegheitum. Var það Sjöfn
Þórarinsdóttir. Margt fleira fólk
kom fram og skemmti þorrablóts-
gestum með ágætum. Um miðnætti
var hafinn dans og þeir duglegustu
dönsuðu til kl. 5 um morguninn.
Nú er svo komið, að félagsheimilið
er orðið alltof lítið fyrir okkur þegar
um er að ræða svona fjölmenna
skemmtun.
Togarinn Snæfugl kom heim úr
veiði- og sölufero 29. jan. og þar sem
þeir voru ekki heima þegar þorra-
blótið var, slógu þeir upp sínu eigin
þorrablóti og buðu konum sínum og
yfirmönnum í landi með sína maka.
Þorrablósið var haldið í félags-
heimilinu. 40 manns voru þar sam-
ankomin. Alfreð Steinar Rafnsson
skipstjóri setti blótið og bauð skips-
félaga og gesti velkomna. Hjalti
Gunnarsson útgerðarmaður ávarp-
aði blótsgesti með hlýjum orðum,
enda maðurinn gamall skipstjóri og
þekkir líf sjómannsins vel. Þá talaði
Hallgrímur Jónasson nokkur orð og
þakkaði sjómönnum gott samstarf.
Þegar allir voru búnir að borða sig
sadda af þorramatnum, var stiginn
dans eftir tónlist af hljómplötum.
Fór skemmtun þessi vel fram.
— liréu
LITMYNDIR SAMDÆGURS!
Filman inn fyrir kl. 11 — Myndirnar tilbúnar kl. 17.
Nýjung: „Superstærð“ 10x15 cm
IUOSMYNDAÞJÓNUSTAN HF.
LAUGAVEGI 178
REYKJAVIK
SIMI 85811