Morgunblaðið - 23.03.1985, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. MARZ 1985
Grasrótin og lífið
— eftir Indriða G.
Þorsteinsson
Á þeim árum þegar undirritað-
ur átti leið um Kinn í Suður-
Þingeyjarsýslu, blasti við augum
hvíta broddsúlan á Ystafelli, reist
við húsaþyrpingu til minningar
um stofnfund Sambands íslenskra
samvinnufélaga árið 1902 á heim-
ili Sigurðar Jónssonar, síðar ráð-
herra. Manni fannst stundum að
súlan hvíta stæði heldur nærri
fjósinu, en auðvitað var hún reist
við íbúðarhúsið. Langdvalir í
þéttbýli slæva augu manna fyrir
annarri skipan, svo þau greina
ekki í sundur klasa bygginganna á
einum sveitabæ. Eins er um stórar
stofnanir í tímans rás. Áhorfanda,
sem aðeins er vanur buddu sinni,
getur fundist sem hugsjónir þær
sem ein stofnun hófst af, séu orðn-
ar hornrekur hjá fjármunavafstri,
dægurþrasi, bókhaldsendurskoðun
og sjálfsögðu eftirliti. Þarf ekki
um að ræða hvað fólki finnst hug-
sjónin illa staðsett þyki einhver
misbrestur hafa orðið hvað al-
mennar reglur snertir. Samband-
ið, eins og margvísleg önnur fyrir-
tæki, hefur orðið fyrir ámæii í ár-
anna rás, sem það hefur orðið að
gjalda fyrir, en þá hefur stundum
gleymst að stofnunin hefur aðra
og meiri þýðingu fyrir stóran
hluta samfélagsins en þann að
vera hengd upp sem sökudólgur út
af hverjum þyt í fjölmiðlum.
Nú um sinn hefur verið deilt
töluvert á Sambandið fyrir hin
margvíslegustu efni vegna þess að
það þykir pólitísk nauðsyn að fást
við það. Má vel vera að sú nauðsyn
sé fyrir hendi, af því að löngum
töldu andstæðingar Framsóknar-
flokksins að hann ætti skjól við
peningakistil Sambandsins. Sam-
kvæmt síðustu skoðanakönnunum
virðist Framsóknarflokkurinn
hafa hrapað niður í tæp 10% at-
kvæða, en innan kaupfélaganna,
og þá Sambandsins um leið, eru
um fjörutíu þúsund meðlimir.
Þessar tölur ná ekki saman með
neinu móti, og það fær varla stað-
ist, að flokkur sem hefur verið rú-
inn málgagni sínu, og hefur að
auki tapað miklu fylgi, hafi sterk
fjárráð. Hin pólitíska ádeila á
Sambandið hefur því varla við rök
að styðjast í þeim mæli sem hún
er ástunduð. Hins vegar má vel
gagnrýna Sambandið eins og önn-
ur stórfyrirtæki, því þeim er nú
yfirleitt ekki allt gefið. En sú
gagnrýni, væri hún hugsuð sem
slík, hefði annan tón í sér falinn.
Nú er í tísku að tala um grasrót-
arhreyfingar, og sjást þær koma
og fara eftir atvikum. Virðist sem
orðið grasrót sé í sömu merkingu
og almenningur, þ.e. tali einhver
af höfðingjum þjóðarinnar við al-
múga þá er hann í grasrótinni. Nú
er það staðreynd að samvinnu-
hreyfingin spratt úr grasrótinni í
eiginlegri merkingu. Enskir vefar-
ar stóðu ekki á neinni grasrót þeg-
ar þeir stofnuðu til félagsverslun-
ar sinnar. En Grímsstaðabóndinn,
sem hélt til Húsavíkur til að af-
greiða vörur í nafni kaupfélagsins
þar, var maður grasrótar. Svo
voru þeir einnig hinir mörgu
ágætu menn, sem lögðu bænda-
versluninni lið í upphafi. Ef þakka
ber upphafi þeirra að nú eru um
fjörutíu þúsund manns í kaupfé-
lögum, þá höfum við grasrótar-
hreyfingu í landinu sem hefur tek-
ist að lifa. Hún er raunar að ná
þeim árangri að verða aldargömul.
Áðeins fáar stofnanir á íslandi ná
slikum aldri, vegna þess að flestar
hverfa þær með öðrum ættlið.
Áldurinn og stærðin er því virð-
ingarverð.
Menn ortu um hugsjónir og
hitabylgjur fyrr á öldinni og þótti
sjálfsagt. Menn ortu um vormenn
íslands og voru í ungmennafélög-
um undir kjörorðinu: fslandi allt.
En sá ágæti þjóðarsteytingur
hljóðnaði nokkuð, þegar farið var
að nota lík slagorð í öðrum lönd-
um af þeim, sem þóttu misjafnir
menn. Upp af metnaðarfullri
hugsun spruttu samtök, eins og
kaupfélögin, þegar verslunin var
mikið fábrotnari en nú og fátæk-
legri á allan hátt, og upp af sömu
hugsun spratt t.d. Eimskipafélag
Islands vegna þess að við vildum
ekki ferðast eins og lestargóss hjá
erlendum skipstjórum. Vel má
vera að í dag sé kominn tími til að
vanþakka þetta allt saman, kveða
stofnanir og samtök í kútinn og
leysa flest þau bönd í sundur sem
hafa haldið uppi þori okkar og
þreki á liðnum áratugum, og taka
upp þann sið að lifa á pönki og
verkföllum.
Heildverslun kaupfélaganna
hefur vaxið í takt við aukin um-
svif, og þó einkum við fjölþættari
umsvif, þannig að hin tvískipta
grein viðskiptanna, með sölubúðir
gorenje
SKANDINAVIEN ^
Gæða ísskápar
Gorenje HDS 201K rúmar 260
lítra. Þar af er 185 lítra kælir
og 65 litra djúpfrystir.
Sjálfvirk affrysting.
Hæð 138 cm, breidd 60 cm,
dýpt 60 cm.
Verð aðeins kr. 15.865.- stgr.
Sami gæðaflokkur og
ísskápar í mun hærri
verðflokkum.
Góðir afborgunarskilmálai,
- látið ekki happ úr hendi
sleppa.
annars vegar og afurðamóttöku
hins vegar, er ekki lengur einhlít.
Landsbyggðin utan Reykjavíkur
hefur um stund átt í vök að verj-
ast, enda hefur margt reynst
henni óhægt og til þyngsla, eink-
um fábreytni í framleiðslu og
offramleiðsla á landbúnaðarvör-
um. Hefur til dæmis margur lof-
söngurinn verið sunginn sauð-
kindinni, sem er seig skepna og
afurðamikil, en getur ekki keppt,
hvað verð snertir, við sauðkindur
frá Ástralíu og Nýja Sjálandi.
Þess geldur hún. Á sama tíma
stækka höfuð á svínum úr hófi
vegna úrkynjunar og hænur verpa
ekki eðlilega af sömu ástæðu.
Mjólkin flæðir að vísu úr kúnum,
en verðlagning hennar fer eftir
fitustaðli, sem fylgir ekki endilega
þeim staðli sem kemur frá kúnni.
Við ættum því að drekka frían
rjóma. Allt kemur þetta meira og
minna inn á svið kaupfélaga og
gerir þeim erfitt fyrir þegar vond
ár verða hjá framleiðendum, og
skapar ótæpilega gagnrýni, þegar
hugsjónin er ekki lengur fyrir
hendi til að sætta menn við mis-
fellur.
En kaupfélögin og samband
þeirra er ekki bundið við þá einu
fjöl, sem er farvegur landbúnaðar.
Þau hafa snúið sér í auknum mæli
að rekstri frystihúsa og stappi viö
útgerð. Iceland Products, sem er
dótturfyrirtæki Sambandsins í
Bandaríkjunum hefur, á til þess
að gera skömmum tíma, orðið
sterkur sölu- og dreifingaraðili
þar vestra. Þannig má telja víst að
starfsemi Sambandsins á sviði út-
gerðar hafi aukið fisksölu stórlega
og þá um leið atvinnu hér á landi,
umfram það sem Sölumiðstöð
hraðfrystihúsanna hefði getað
annað, ef það hefði verið eitt um
hituna. Nú hefur útgerðin gengið
hörmulega um sinn vegna órými-
legs fjármagnskostnaðar. Fjöl-
mörg félög eða einstaklingar hafa
orðið að gefast upp, eða eru að
gefast upp. I einstöku tilfellum
hefur þess verið beinlínis óskað að
Sambandið sæi einhver ráð til að
halda veiðiskipi tengdu við eitt-
hvert útgerðarpláss, vegna þess að
Indriöi G. Þorsteinsson
„Hin pólitíska ádeila á
Sambandið hefur því
varla við rök að styðjast
í þeim mæli sem hún er
ástunduð. Hins vegar
má vel gagnrýna Sam-
bandið eins og önnur
stórfyrirtæki, því þeim
er nú yfirleitt ekki allt
gefið. En sú gagnrýni,
væri hún hugsuð sem
slík, hefði annan tón í
sér falinn.“
ekkert beið fólksins þar nema at-
vinnuleysi yrði skipið keypt ann-
að. Hafi Sambandið síðan gripið
inn í og fest kaup á skipinu hafa
óðara heyrst raddir um, að nú sé
það farið að græða á hörmungun-
um við sjávarsíðuna af því að
skipið hafi fengist ódýrt.
Þannig er þetta í mörgum grein-
um, að þegar vottur gamallar hug-
sjónar gerir vart við sig í stórri
viðskiptastofnun má alltaf finna
fyrir því rök, að störfin séu unnin
í gróðaskyni. Erfiðleikar í útgerð
halda væntanlega áfram um sinn
og fjármagnskostnaður er sá sami
hjá Sambandinu og öðrum. Það
fær t.d. hvergi gefna peninga til
að halda fólki við vinnu í ein-
hverju útgerðarplássinu með því
að kaupa fiskiskip sem komið er
undir hamarinn. Og þess sjást
ekki dæmi, að afurðasalan yrði að
neinu bættari, þótt kaupfélögun-
um og Sambandinu yrði bannað að
kaupa framleiðsluvörur af bænd-
um. Þess vegna er það, þegar þýt-
ur í nösum þeirra, sem telja að
leysa megi öll mál einhvern veg-
inn öðruvísi, að bóndinn á grasrót-
inni og stúlkan í frystihúsinu hafa
ekki stór orð uppi um breytingar.
Þau eru að hugsa um að lifa í stað
þess að æsa sig upp af skipulagi í
verslunar- og viðskiptaháttum.
Samband íslenskra samvinnufé-
laga kemur víða við sögu í þjóðlíf-
inu, en minnst í Reykjavík að til-
tölu, þótt hér sé rekin fiskverkun
(Kirkjusandur), kjötvinnslustöð
og stórmarkaður svo eitthvað sé
talið. Því er vandi á höndum vegna
umfangsins. Á viðskiptasviði er
Sambandið andlit fjörutíu þúsund
meðlima kaupfélaganna. I flestum
tilfellum og þeim þýðingarmestu
hefur Sambandinu tekist að halda
virðulega á málum fyrir hönd
þeirra. En það sleppur seint við
gagnrýni frekar en aðrar stofnan-
ir, sem byggðar eru upp af
mönnum og stjórnað af þeim. en
gagnrýnendur Sambandsins ættu
líka að líta til þess mikla starfs,
sem unnið er af kaupfélögunum og
Sambandinu við að létta fólki róð-
urinn. Margvísleg þjónusta við
fólk á smærri stöðum á sviði við-
skipta er svo fyrirhafnarsöm og
dýr, að hún yrði varla nema svipur
hjá sjón ef kaupfélagið á staðnum
tæki ekki að sér að tapa á henni.
Sum þeirra hafa líka tapað of
miklu til að geta risið undir því.
Um það eru dæmin. Þessi þjón-
usta mæðir einnig á Smbandinu.
Þess vegna ber það engan árangur
í sjálfu sér, komi upp einhver mál
hjá Sambandinu, að láta sem svo
að nú sé stofnunin öll.
Indriði G. Þorsteinason er þjóð-
knnnur rithöfundur.
Þetta er ekki bara draumur
- þetta er blákaldur
veruleikinn.
<2\
Gunnar Ásgeirsson hf.
Suöurlandsbraut « Sim. 9135200
Fella- og Hólahverfi:
Kirkja safnaðarins vígð
Biskup íslands hr. Pétur Sig-
urgeirsson mun vígja kirkju
safnaðarins í Fella- og Hóia-
hverfl næstkomandi sunnudag,
24. marz, kl 17:00.
„Þetta er fyrsta kirkjan sem
er vígð í öllu Breiðholti,“ sagði
Sr. Hreinn Hjartarson, sókn-
arprestur, „En íbúar hverfis-
ins eru nú um 25 þúsund."
Húsið er fullbúið að öllu
leyti með safnaðarsal,
kennslustofu, skrifstofu fyrir
sóknarprest og sóknarnefnd,
en eftir er að innrétta sjálft
kirkjuskipið. Tæp þrjú ár eru
liðin frá því að hafist var
handa við byggingu kirkjunn-
ar sem stendur við Hólaberg
88.