Morgunblaðið - 23.03.1985, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. MARZ 1985

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fulltruar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 25 kr. eintakiö.
Langvinn
kennaradeila
Fyrir þremur vikum bar það
hæst í umræðum um launa-
deilu kennara, hvort
menntamálaráðherra hefði
lagaheimild tii að framlengja
uppsagnarfrest þeirra um þrjá
mánuði. Lögfræðingur kennara
og ríkislögmaður deildu meðal
annars um þetta hér í blaðinu.
Var það sjónarmið kennara, að
framlenging á frestinum væri
ólögmæt, þeir gætu hætt störf-
um 1. mars án þess að brjóta
landslög. Síðan hurfu nokkur
hundruð framhaldsskólakenn-
arar frá störfum. Hafa helstu
framhaldsskólar landsins verið
nær óstarfhæfir í þrjár vikur. I
raun hafa kennararnir sem létu
af störfum ekki komið fram
eins og fyrrverandi starfsmenn
ríkisins heldur sem verkfalls-
menn, sem eigi í samningum
við ríkisvaldið. Aðilar hafa
skipst á orðsendingum. Ginn
daginn telja menn sig sjá glufu
en hinn næsta er allt komið í
sama farið aftur. Til að halda
mönnum við efnið, ef svo má
segja, er bent á fyrirsjáanlega
atburði og sagt, að fari þeir á
einn eða annan veg muni það
kannski leiða ti) þess að deilan
leysist. Nýjasta úrræði Ragn-
hildar Helgadóttur, mennta-
málaráðherra, til að binda enda
á þetta óvissuástand er aö segja
við þá kennara sem vildu hætta
hinn 1. mars síðastliðinn, að
hafi þeir ekki hafið skyldustörf
sín næstkomandi mánudag
verði þeir leystir frá störfum
frá og með þeim degi „vegna
ólögmætra fjarvista, lausnar-
beiðna þeirra sjálfra og til að
unnt verði að ráða nýja menn í
stöður þeirra", eins og segir í
frétt menntamálaráðuneyt-
isins.
Undirrót þessara átaka er
deilur um kaup og kjör. Allar
hliðar þess máls hafa verið
rækilega tíundaðar í blöðum.
Lögum samkvæmt er félags-
mönnum í BHM, en fram-
haldsskólakennarar tilheyra
því félagi, bannað að fara í
verkfall. í lögum er einnig mælt
fyrir um það, að aðilar að
kjaradeilu sem þessari geti
skotið henni til Kjaradóms,
telji þeir sættir vonlausar. Rík-
isstjórnin ákvað í síðustu viku
að skjóta kennaradeilunni til
dómsins. Á fjöldafundi sem
kennarar boðuðu til á sunnu-
daginn var dreift bréfi þar sem
sagði, að kennarar hefðu gengið
út úr skólunum og þar með tek-
ið sér samningsrétt. Kjaradóm-
ur fari því ekki með mál þeirra.
Sjónarmið höfunda dreifibréfs-
ins njóta greinilega ekki stuðn-
ings þeirra sem ákveða, hvort
mál kennara skuli fara fyrir
Kjaradóm eða ekki, því að á
fimmtudaginn fluttu aðilar að
kennaradeilunni mál sitt fyrir
dómnum.
Eins og blaðalesendur vita
keppast stjórnmálamenn við að
lýsa því yfir eftir að Kjaradóm-
ur hefur úrskurðað þeim laun,
að dómurinn starfi sjálfstætt
og taki ákvarðanir án fyrir-
mæla frá ríkisstjórn, Alþingi
eða nokkrum öðrum. Benedikt
Blöndal, formaður Kjaradóms,
sá ástæðu til að árétta þetta
sjálfstæði dómsins vegna kenn-
aradeilunnar. Hann sagði í
Morgunblaðsviðtali á miðviku-
daginn, að enginn segði Kjara-
dómi fyrir verkum og því gæti
ríkisstjórnin ekki beitt sér fyrir
því, að hann hraðaði störfum í
kennaradeilunni. Niðurstaða í
deilu Hins íslenska kennarafé-
lags og fjármálaráðuneytisins
gæti dregist langt fram eftir
apríl.
Hin langvinna kennaradeila
hefur borið þess merki, að bæði
fulltrúar ríkisvaldsins og for-
vígismenn kennara hafa vonað,
að unnt væri að koma skóla-
starfi í eðlilegt horf án endan-
legrar lausnar á deilunni en þó
með einhverjum þeim hætti, að
kennarar teldu hafa verið kom-
ið til móts við sig. Um það er
ekki lengur deilt, að kennarar
eiga rétt á umtalsverðum
kjarabótum. Ríkisstjórnin hef-
ur gefið yfirlýsingar í þessa átt
og hinir hófsamari í hópi kenn-
ara hafa lýst því yfir að þeir
meti þá viðleitni nokkurs. Hún
hefur hins vegar ekki dugað til
að koma verulegri hreyfingu á
málið.
Fyrir þá sem utan við deiluna
standa sýnist fremur hafa
skort getu en vilja hjá aðilum
til að ná saman um tímabundna
málamiðlun sem kæmi skóla-
starfi í eðlilegt horf. Hvorki
ríkisstjórnin né forystusveit
kennara hefur verið nægilega
samstiga. Ákvörðun mennta-
málaráðherra um að fallast á
lausnarbeiðni kennaranna
breytir eðli hinnar langvirjnu
deilu. Hvort þessi ákvörðun
flýtir því að nemendur fái þá
kennslu sem ríkisvaldið hefur
tekið að sér að veita þeim skal
ósagt látið á þessari stundu.
Geri hún það ekki geldur sá enn
sem síst skyldi. Menntamála-
ráðherra framlengdi uppsagn-
arfrest kennara á sínum tíma
til að koma í veg fyrir röskun á
skólastarfi. Sú ákvörðun ráð-
herrans var að engu höfð. Mun
hið sama gilda um gagnstæða
ákvörðun ráðherrans pú? Og
hvað er þá til ráða við stjórn
okkar ágæta þjóðfélags?
ÖdsigiM œdIö
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
Nú langar mig til þess að
sýna ykkur nokkur dæmi af
mismunandi stíl og stílbrögð-
um í framhaldi af 276. og 278.
þætti. Skal þá fyrst taka dæmi
af hátíðlegum stíl:
„Hans Hátign konungurinn
hefur, með því að undirskrifa
sambandslögin, leitt þá hug-
sjón inn í veruleikann, sem
vakti fyrir föður hans, Friðriki
konungi 8. sem öðrum fremur
hafði drjúgan skilning á mál-
um vorum. Og í gær hefur kon-
ungurinn gefið út úrskurð um
þjóðfána Islands sem blaktir
því í dag yfir hinu íslenska
ríki.
Hlýr hugur hinnar íslensku
þjóðar andar móti konungi
vorum. Fáninn er tákn full-
veldis vors. Fáninn er ímynd
þeirra hugsjóna, sem þjóð vor
á fegurstar. Hvert stórverk,
sem unnið er af oss, eykur veg
fánans. Hvort sem það er unn-
ið á höfunum, í baráttunni við
brim og úfnar öldur, eða á
svæði framkvæmdanna, eða í
vísindum og fögrum listum.
Því göfugri sem þjóð vor er,
þess göfugri verður fáni vor.
Vegur hans og frami er frægð
þjóðar vorrar og konungs vors.
Vér biðjum alföður að styrkja
oss til að lyfta fánanum til
frægðar og frama. Gifta lands
vors og konungs vors fylgi
fána vorum. Svo drögum vér
hann að hún.“
Þetta er úr ræðu Sigurðar
Eggerz hinn fyrsta desember
1918, er fullveldi íslands hafði
verið viðurkennt.
Annað dæmi og stórum
eldra:
„Til þess legg ég, Ragnheið-
ur Brynjólfsdóttir, hönd á
helga bók og það sver ég við
guð almáttugan, að ég er enn
nú á þessari stundu svo óspillt
mey af öllum karlmanns völd-
um og holdlegum saurlífsverk-
um sem þá, er ég fæddist fyrst
í þennan heim af minnar móð-
ur lífi. Svo sannarlega hjálpi
mér guð með sinni miskunn,
sem ég þetta satt segi, en refsi
mér, ef ég lýg.“
Þetta er eið9tafur Ragnheið-
ar biskupsdóttur í Skálholti
frá 1661.
Skal þá taka dæmi af stíl
sem er óhátíðlegur og yfirlæt-
islaus:
„Nú stóð svo á, að ráðuneyt-
ið tekur að sér að flytja erindi
fyrir þingið, erindi sem bæði
þing og þjóð leggja afar mikla
áherslu á, að fram gangi, en
ráðuneytið fær synjun hjá
hans hátign konunginum. Eft-
ir réttum reglum hefði nú
ráðuneytið átt að gera synjun-
ina að fráfarar efni, en eftir
því sem í garðinn var búið, er
ekki hægt að saka það fyrir,
þótt það gerði það ekki, en þar
með var alls ekki loku fyrir
það skotið, að þingið gæti kraf-
ist þess, er það kom saman, að
ráðuneytið eða ég sérstaklega,
færi frá. Þingið hafði fullan
rétt á að segja við mig: þú hef-
ur tekið að þér að flytja erind-
ið um fánann, erindi sem mér
var umhugað framar öðru. Þér
hefur mistekist. Þú verður því
að fara.“
Þetta er kafli úr frægustu
þingræðu Jóns Magnússonar
forsætisráðherra árið 1918.
Annað dæmi:
„Það var almenn tíska víða
hér um land, að halda eitthvað
upp á jólaföstuinnganginn, en
ekki mun það hafa verið annað
en það, að það hefur verið
eitthvað út af brugðið með mat
þann daginn. En einkennilegur
siður hélst við í Eyjafirði og
Þingeyjarsýslu fram á síðara
hluta 19. aldar, og mun hann
ekki vera enn að fullu horfinn.
Siðurinn er gamall, en hváð
gamall hann er, veit ég ekki.“
Þetta er úr bók Jónasar Jón-
assonar frá Hrafnagili um ís-
lenska þjóðhætti, bls. 204.
Eitt hið algengasta stíl-
bragð, sem menn beita, er and-
stæður (gr. antithesis). Hér
skulu sýnd um andstæður þrjú
dæmi, tvö í bundnu máli og
eitt í óbundnu:
Tvíeggjuð sveifla frerans og funans
slær frjóðflin hafs og moldar til dauðs.
(Einar Benediktsson: Hafis (8).)
Hiti og kuldi eru andstæður,
haf og mold, frjó og dauði.
Gegnum Jesú helgast hjarta
í himininn upp ég líta má.
Guðs míns ástar birtu bjarta
bæði fæ ég að reyna og sjá.
Hryggðar myrkrið sorgar svarta
sálu minni hverfur þá.
(Hallgrímur Pétursson:
Passius. 48 (14).)
Þarna eru andstæðurnar
augljósar, svo og í eftirfarandi
kafla sem tekinn er úr grein í
Nirði 1918. Sr. Guðmundur
Guðmundsson ritstjóri blaðs-
ins fer hamförum gegn sam-
bandslagafrumvarpinu:
„Land vort á einhver feng-
sælustu fiskimið í heimi;
Danmörk lítilfjörlegar, lang-
urnar reytingBolóðir.
Danir hafa lítið, fullbyggt,
þaulræktað land; íslendingar
hafa allstórt lítt byggt og enn
að mestu óræktað land, að
mörgu eitt með þeim bestu og
búsælustu, þótt hart sé kallað.
Danir hafa ekki vatn nema
til drykkjar fyrir menn og
skepnur, og þó illt. íslendingar
hafa fjölda af ám og fossum,
sem telja má víst, að verði
ómetanlegt afl til alls konar
starfa.
Þá hafa Danir þrítugfaldan
mannafla móts við oss og
miklu meira lausafé að tiltölu.
í stuttu máli:
íslendingar leggja til í fé-
lagsbúið: afbragðs fiskimið,
mikið landrými og ótæmandi
vatnsafl.
Danir þar á móti: nauðarýr-
ar fiskileitir, fáeina horskækla
280. þáttur
á Jótlandsheiðum, leirsprænur
með forarpollum á Sjálandi og
lokaða útsýn til Grænlands.
íslendingar leggja fram
metfé, Danir skjalaskrifli og
baugabrot ..."
Úrdráttur (vanhvörf), gr. lit-
otes, er gamalt og nýtt stíl-
bragð. Það hefur verið skil-
feint með mismunandi hætti.
orðabók Menningarsjóðs
stendur: „Það stílbragð að nota
veikari orð en efni standa til,
t.d. „þolanlegt" = mjög gott,
„ekki fagurt" = mjög ljótt“.
Hannes Pétursson segir i
Bókmenntum: Litotes (gríska,
„sléttleiki, jöfnuður"), stíl-
bragð, þar sem tvöföld neitun
leiðir af sér jákvæða
merkingu: „ekki óefnilegur"
(þ.e. allefnilegur) eða þegar
dregið er á annan hátt úr
neikvæði orðs, t.d. með því að
segja: „ekki banginn“ (þ.é.
kjarkmikill).“
Hér verða tekin dæmi, þar
sem umsjónarmanni þykir
gæta úrdráttar, hvort heldur
er í þrengri eða víðari
merkingu. Eru nokkur dæmi
þess auðkennd með breyttu
letri:
„Gekk Kári þar í fram og
bað Björn að standa að baki
sér og hafa sig eigi allmjög í
frammi, en gera sér gagn slíkt,
er hann mætti. Björn svarar:
„Hitt hafða eg ætlað,“ segir
hann, „að hafa engan mann að
skildi fyrir mér, en nú er þó
þar komið, að þú munt ráða
verða. En með vitsmunum
mínum og hvatleik þá mun eg
þó verða óvinum okkar ekki
óskeinisamur." (Njála, 150.
kafli.)
Annað dæmi:
„Og sem þeir hafa geingið í
fjallinu um hríð, þá leiðir
Snorri prestur gest sinn þar í
einn gilskorníng og sýnir hon-
um niðrí gjá nokkra sem þar
verður; leggur upp þaðan reyk
og brælu með fýlu ólítilli. Og
sem nú Snorri hefur lokkað
konferensráðið til að rýna um
stund ofaní gjá þessa, þá er
sagt að þar í neðra hafi sýnir
borið fynr augu pessum fla-
lærðum valdsmanni og þjóð-
kunnum skynsemistrúar-
manni, er allfásénar megu
teljast, og voru þar sumir hlut-
ir í bland heldur leiðinlegir og
næsta óþarfír, svo fræðimenn
hafa skirst við að færa slíkt í
letur." (Halldór Laxness:
Brekkukotsannáll, 11. kap.)
v Að lokum vísa í svipuðum
dúr, væntanlega áhrifameiri
en rogaskammin
Hans var jafnan höndin treg
að hjálpa smælingjonum;
gekk þó aldrei glæpaveg,
en götuna meðfram honum.
P.S. Ég ætla svo að hraða
mér á „sýningu loðdýrabænda"
á Hótel KEA. Mig langar til að
sjá þá.
Kæra tollyfirvalda vegna myndbanda:
Ekki ástæöa til aðgerða
EMBÆTTI ríkissaksóknara telur ekki ástaeðu til aðgerða vegna kæru tollyfir-
vaida yfir ætluðum tolllagabrotum þegar 392 myndbönd voru tekin af þremur
mönnum í tollhliði á Keflavíkurflugvelli í janúar síðastliðnum. Mennirnir voru
gtöðvaðir í græna hliðinu með ferðatösku fulla af myndböndum, en þeir reka
myndbandaleigur á höfuðborgarsvæðinu.
Myndböndin fundust í ferðatösku.
Mennirnir höfðu sig á brott, en kváð-
ust hafa ætlað að skýra tollþjónum í
rauða hliðinu frá tilvist bandanna,
en þar hafi enginn tollþjónn verið.
Svo sem kunnugt er, þá er tollskyld-
ur varningur gefinn upp í rauða hlið-
inu, en hafi menn engan slíkan varn-
ing, þá er farið f gegnum græna hlið-
ið.
Jafnframt telur ríkissaksóknari
ekki ástæðu til að afhafast neitt
vegna kæru lögmanns nokkurra
rétthafa myndbanda, meðal annarra
Háskólabiós, Laugarásbiós og Skif-
unnar á hendur mönnunum vegna
meintra brota á rétti þeirra.
Þá telur rikissaksóknari ekki
ástæðu til opinberrar rannsóknar
vegna kæru mannanna þriggja um
meint brot tollvarða þegar lagt var
hald á myndböndin.