Morgunblaðið - 07.02.1988, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. FEBRÚAR 1988
43
William Skardon (með pípu) og Henry Amold: fengu Fuchs til að játa.
Fuchs 1949 og 1959: „tvö aðskilin hólf“.
Kjamorkurannsóknarstöð Breta í Harwell: Fuchs virtist ómissandi.
Hollis: „hreinsaði" Fuchs.
Allan Nunn May: „Hve margir aðrir?“
hlyti að hafa lekið upplýsingum til
Rússa frá Los Aiamos. Brezka ör-
yggisþjónustan, MI5, ákvað að
yfirheyra Fuchs, en vildi ekki láta
bera of mikið á áhuga sínum, því
að hún hafði við fátt að styðjast.
Þá kom Fuchs til hjálpar, því að
hann hafði áhyggjur af föður sínum
f Þýzkalandi. Um miðjan október
tilkynnti hann yfirmanni öryggis-
mála í Harwell, Henry Amold
flugsveitarforingja, að faðir sinn
hefði þegið stöðu prófessors í guð-
fræði við háskólann í Leipzig á
rússneska hemámssvæðinu. Fuchs
kvaðst óttast að Rússar mundu
beita föður hans þrýstingi og spurði
Amold hvort hann yrði talinn
hættulegur öryggi í Harwell af
þessum sökum og yrði að segja af
sér.
MI5 greip þetta tækifæri fegins
hendi og fól William („Jim") Skard-
on að yfirheyra Fuchs. Skardon var
þaulvanur yfirheyrslum og fékk
venjulega sitt fram með þolinmæði
og lagni. Hann færði sér mennta-
hroka Fuchs í nyt og smám saman
tókst honum að fá Fuchs til að leysa
frá skjóðunni.
Skardon fór hjá sér þegar Fuchs
gerði nákvæma grein fýrir andlegri
þróun sinni. Fuchs virtist líta svo á
að hann yrði að fyrirgefa Skerdon
og það hvarflaði ekki að honum að
hann þyrfti sjálfur að biðjast afsök-
unar á því að hafa svikið þjóð, sem
hafði tekið honum opnum örmum,
og vini og samstarfsmenn, sem
höfðu reynzt honum vel. Hann taldi
sig svo gáfaðan að hann gæti leyst
öll vandamál, en hafði ekkert vit á
stjómmálum. Seinna skrifaði rithöf-
undurinn Rebecca West að hann
hefði „aldrei komizt af gelgju-
skeiði" og gæti ekki einu sinni talizt
„greindur ungiingur utan sérsviðs
síns“.
„Stýrður geðklofi"
Tíunda janúar 1950 var Fuchs
ráðlagt að segja upp. Nokkrum
dögum síðar undirritaði hann ítar-
lega játningu. Það var eins og
þungu fargi væri af honum létt og
hann virtist farinn að linast í trúnni
á kommúnisma.
Játning Fuchs varpaði ljósi á
flókinn persónuleika hans, einkum
þar sem hann lýsti því hvemig hann
hefði notað „marxíska lífspeki" til
að skipta huga sínum í „tvö aðskil-
in hólf“. Annað hólfið væri ætlað
vinum og framkomu „þess manns
sem ég vildi vera“. Hitt hólfíð væri
ætlað „agaðri vissu“ um að hann
njósnaði af „sögulegri nauðsyn",
sem veitti honum þá tilfinningu að
hann væri „fijáls maður" og gæti
verið „algerlega óháður þjóðfélags-
öflunum í kring". Hann kallaði
þetta „stýrðan geðklofa“.
Fuchs var handtekinn 2. febrúar
og kom fyrir rétt í Old Bailey 1.
marz. Akæruatriðin voru fjögur og
hann játaði sig sekan um þau öll.
Hann tók fram að hann hefði njósn-
að vegna pólitískrar sannfæringar,
en ekki í gróðaskyni (hann kvaðst
hafa þegið aðeins 280 dollara af
Rússum). Hann virtist sannfærður
um að hann ynni á einhvem hátt
að friði.
Réttarhöldin stóðu í aðeins eina
og hálfa klukkustund. Dómarinn,
Goddard lávarður, dæmdi hann í
14 ára fangelsi, sem þá var þyngsta
refsing, og sagði: „Hugarástand
hans sýnir að hann er einhver
hættulegasti maður, sem hægt er
að hafa hér á landi." Goddard sagði
að skv. enskum lögum væri ekki
hægt að dæma Fuchs fyrir landráð
af þeirri „tæknilegu ástæðu" að
hann hefði ekki afhent „óvini“ upp-
lýsingar sínar heldur „banda-
manni", sem Bretar hefðu enn
stjómmálasamband við. Því var
hann dæmdur samkvæmt lögum
um ríkisleyndarmál. Tæpu ári síðar,
12. febrúar 1951, var hann sviptur
brezkum ríkisboigararétti.
Réttarhöldin sýndu að Bretar og
Bandaríkjamenn höfðu ekki lengur
einokun á upplýsingum um kjam-
orkusprengjuna og að öryggismál
Breta voru f ólestri. Enginn vissi
hve margir skoðanabræður Fuchs
og Allans Nunns Mays léku lausum
hala f brezkum og bandarískum
rannsóknarstofum. Margir spurðu:
„Hvemig gat það gerzt að land-
ráðamaður gat yfirstigið allar
öryggishindranir í Englandi og
Bandaríkjunum ámm saman, án
þess að vekja nokkrar grunsemdir?"
Bandarfkjamenn urðu svo tor-
tryggnir að þeir útveguðu Bretum
ekki kjamorkuupplýsingar í níu ár.
„Fangi nr 3492“
Fuchs var lengst af í haldi í
Wakefield-fangelsi á Norður-Eng-
landi, þar sem hann var„fangi nr.
3492“. Hann hafði fyrst það starf
að sauma póstpoka, en hlaut síðan
þau forréttindi að stjóma bókasafni
fangelsisins og fá laun fyrir. Sam-
fangar hans létu yfirleitt vel af
honum og kölluðu hann „doktor-
inn“. Hann stjómaði raunvísinda-
námskeiðum og ritaði fræðigreinar
í tfmarit fangelsisins.
Aldrei kom fram að Fuchs iðrað-
ist þess að hafa njósnað fyrir Rússa.
Hann minntist aldrei á þjáningar
Qölskyldu sinnar á nazistaárunum
í Þýzkalandi og lét aldrei í ljós ugg
um afleiðingar kjamorkustríðs.
Hann virtist fyllast efasemdum um
kommúnisma í fangelsinu, en sagði
í viðtali skömmu áður en hann var
látinn laus að hann væri ennþá
sannfærður marxisti, þótt „nú geti
ég ekki samþykkt allt það sem
kommúnistar gera og segja".
Bretar slepptu Fuchs fyrir góða
hegðun 22. júní 1959 þegar hann
hafði verið í haldi í níu ár. Hann
mátti halda kyrrn fyrir í Englandi,
en fór með fyrstu flugvél til Aust-
ur-Berlínar. Gréta Keilson tók á
móti honum á flugvellinum og hann
hitti aftur föður sinn, sem var orð-
inn 84 ára gamall. Brezk yfirvöld
sögðu að ekki væri hægt að banna
honum að fara til Austur-Þýzka-
lands, þar sem hann væri ekki
lengur brezkur þegn og að þekking
hans væri orðin úrelt eftir nfu ára
fangelsisvist.
Fuchs ítrekaði við heimkomuna
að hann væri ennþá marxisti og
kvaðst ætla að gerast austur-þýzk-
ur ríkisborgari og „vinna fyrir hið
nýja þjóðfélag". I lok ágúst 1959
var hann skipaður annar æðsti
maður kjamorkueðlisfræðistofnun-
ar í Rossendorf skammt frá
Dresden og kvaðst aðeins vinna að
friðsamlegri hagnýtingu kjamork-
unnar. Hann varð yfírmaður stofn-
unarinnar 1974, en lét af störfum
1979. Hann átti sæti í miðstjóm
austur-þýzka kommúnistaflokksins
frá 1967 og var sæmdur Karl
Marx-orðunni.
„Sannur vinur“
Flokksmálgagnið Neues De-
utsch/andminntist hans á merkisaf-
mælum. Á 75 ára afmælinu 1986
hrósaði Erich Honecker fiokksleið-
togi honum fyrir „stöðuga baráttu
fyrir friðsamlegri hagnýtingu
kjamorkunnar". Fréttastofan ADN
sagði í tilkynningu um lát Fuchs
28. janúar sl. að hann hefði „helgað
líf sitt hreyfíngu verkalýðsstéttar-
innar“ og verið „sannur vinur
Sovétríkjanna".
Höfundurinn H. Montgomery
Hyde segir frá samtali brezks
vísindamanns við Fuchs á ráðstefnu
í Austur-Berlín 1964. Fuchs sagði
að það hefði hneykslað hann mest
að vinir hans og samstarfsmenn í
Harwell hefðu snúið við honum
baki — þ.e.a.s. allir nema einn.
Hann átti við Henry Amold, yfir-
mann öiyggismála í Harwell.
„Hann var eini maðurinn, sem var
mér góður og hjálplegur í öll þessi
ár,“ sagði Fuchs. „Samt var það
Amold, sem veiddi upp úr honum
allar þær upplýsingar, sem leiddu
til handtöku hans,“ sagði brezki
vísindamaðurinn síðar.
Þegar Fuchs hóf störf í Rossen-
dorf 1959 var forstöðumaður
kjamorkustofnunarinnar þar próf.
Heinz Harwich, fremsti kjamorku-
eðlisfræðingur Austur-Þjóðveija.
Seinna var tilkynnt að hann hefði
hlaupizt undan merkjum og beðið
um hæli í Bandarílq'unum. Það gat
talizt viðeigandi að reyndur kjam-
orkueðlisfræðingur og liðhlaupi eins
og Fuchs tók við starfi hans. GH