Morgunblaðið - 01.02.1990, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 1. FEBRÚAR 1990
Myndimar af Ara
• •
og Kristínu
í Ogri
eftir Þór
Magnússon
Svo gengur það til í heiminum,
að sumir hjálpa erroribus (þ.e.
villum) á gang, og aðrir leitast
síðan við að útryðja aftur þeim
sömu erroribus. Hafa svo hvorir-
tveggju nokkuð að iðja. Ami
Magnússon.
Að undanförnu hefur þeirri frétt
verið slegið upp í fjölmiðlum, blöð-
um, útvarpi og á báðum sjónvarps-
stöðvunum, að til sölu sé í listahúsi
hér í borg málverk fornt af Ara
Magnússyni sýslumánni í Ögri og
Kristínu Guðbrandsdóttur konu
hans. Látið er í veðri vaka, að
málverk þetta sé um 400 ára
gömul frummynd. Eigi það að vera
frummynd að málverki, sem er í
eigu Þjóðminjasafns, og muni síðar-
nefnda myndin eftirmynd þeirrar
sem til sölu er. Er fullyrt í fréttum,
að málverk það, sem nú er til sölu,
sé afardýrmætt og muni verðmæti
þess nema milljónum króna.
Nafn dr. Kristjáns Eldjáms er
og nefnt í þessu sambandi, að hann
hafi skoðað hina umræddu mynd,
en ekki er þess getið, að hann hafí
lagt neinn dóm á hana við eigend-
uma. Hins vegar er ljóst, að nafn
Kristjáns á að nota hér sem ein-
hvers konar viðurkenningarstimpil
á gæði myndarinnar.
Þessi frétt vakti nokkra furðu
meðal þeirra, sem eitthvað þekkja
til þessara mála og er því full
ástaeða til að gera grein fyrir mál-
verki Þjóðminjasafnsins, svo og
þeim öðrum myndum hliðstæðum
því, sem til eru.
Málverk Þjóðminjasafnsins, sem
er minningartafla þeirra hjóna Ara
og Kristínar og var í Ögurkirkju,
var keypt til safnsins úr kirkjunni
árið 1888. Sigurður Vigfússon for-
stöðumaður þess fékk nokkru síðar
ýmsa aðra gripi úr kirkjunni til
safnsins, meðal þeirra fomu altaris-
bríkina sem talið er að Bjöm Guðna-
son hafí gefíð kirkjunni, og fyrir
þessa gripi greiddi hann með nýrri
altaristöflu eftir danska málarann
Anker Lund. Var þetta hin fyrsta
aðaláhugamál Matthíasar. Telur
hann, að málverk þetta sé eftir
sama meistara, því miður ókunnan,
og málað hafí myndina af Guð-
brandi Þorlákssyni sem var í Hóla-
dómkirkju og hafí þessi mynd verið
máluð þar um líkt leyti. Getur
Matthías þess eins og Sigurður, að
málverkið hafí verið endurbætt í
Kaupmannahöfn eftir að það kom
til safnsins, en er hann endurskráir
það er það farið að grána aftur og
kveður hann það þurfa nýrrar
aðgerðar við. — Hefur málverkið
þá verið endurbætt á ný, en ekki
er vitað nánar um það og er það nú
í góðu ástandi og forkunnargóður
gripur.
Málverkið hefur alla tíð verið í
safninu frá því að það kom frá
kirkjunni, að undanteknu því er
það var sent til viðgerðar. Síðan
safnið var flutt í hús sitt við Suður-
götu hefur það hangið innst í forsal
og hefur það því komið fyriraugu
mikils fjölda safngesta. Áður hékk
það í kirkjudeild í fremstu stofu
safnsins í Safnahúsinu við
Hverfisgötu.
Sl. haust hafði maður samband
við mig vegna málverks í dánarbúi,
sem væri hliðstæða við þetta mál-
verk safnsins og ætti að selja. Vildi
hann fá nánari vitneskju um mál-
verkið, en ég benti á sérfræðing,
Viktor Smára Sæmundsson forvörð
við Listasafn Islands, er gæti rann-
sakað þetta málverk og væntanlega
lagt gildismat á það. Hann vann
um þetta leyti einnig að ákveðnu
verki í Þjóðminjasafninu og fékk
hann þetta málverk þangað til
samanburðar við hitt. Gerði hann
nákvæmar athuganir og skrifaði
síðar skýrslu um rannsóknir sínar.
Það er vitað um þetta síðar-
nefnda málverk, að það mun hafa
verið í eigu Hjalta Jónssonar kons-
úls. Segja ættingjar Hjalta, að hann
hafí keypt málverkið í útlöndum
„fyrir löngu“, og er jafnvel nefnt
ártalið 1914 í því sambandi. Dóttir
Hjalta kveðst þó ekki geta fullyrt,
að myndin hafí verið komin á heim-
ilið fyrir 1920.
Nú er ekki hægt að segja margt
með vissu um feril myndarinnar
áður en Hjalti eignaðist hana, en
líkur benda til, að hún hafí verið í
eigu Jóns Vídalíns konsúls og hafí
Jón látið mála hana er frummynd
Þjóðminjasafnsins var til viðgerðar
úti í Kaupmannahöfn. Þau hjón, Jón
Vídalín og Helga kona hans, voru
ákafir fomgripasafnarar, söfnuðu
fomum listmunum og helgimyndum
frá íslandi og fengu hluti bæði úr
kirkjum og frá einstaklingum.
Mikill hluti safns þeirra kom síðar
til Þjóðminjasafnsins og er sérstök
deild í safninu, en sumt úr safni
þeirra hjóna rann til ættingja
þeirra, en þau hjón voru bamlaus.
— Ekki er hægt að segja, hvers
vegna þau Jón og Helga kynnu að
hafa viljað eiga slíka eftirmynd, en
ætt Jóns Vídalíns er auðrakin til
Magnúsar prúða, föður Ara sem á
myndinni er, eins og reyndar fjöl-
margra íslendinga og hugsanlega
allra nú. Hefur Jón ef til vill viljað
eiga slíka mynd þess vegna, eða
beinlínis að þau hjón hafí talið hana
heimilisprýði og fara vel við forn-
gripasafn sitt.
Þau Jón og Helga skildu og
gerðu þá þann kaupmála, að megin-
hluti safns þeirra skyldi síðar að
þeim látnum renna til Fomgripa-
safnsins. Komu flestir hlutirnir til
safnsins 1908 að Jóni látnum en
annað síðar.
Þá má spyija, hvers vegna þessi
mynd fylgdi ekki með Vídalínssafn-
inu svokallaða til Forngripasafns-
ins. Því gæti verið auðsvarað. For-
stöðumaður safnsins var um þessar
mundir Jón Jacobsson bókavörður,
mágur Jóns, er varð síðar lands-
bókavörður, og hafa þeir báðir
nafnar þekkt manna bezt fram-
myndina í Fomgripasafninu og
safninu af þeim sökum enginn
akkur í þessari eftirmynd.
Er líklegast, að Helga, er síðar
giftist Madsen prófessor í Kaup-
mannahöfn, hafí haldið mynainni á
heimili sínu eins og ýmsum öðrum
gripum er þau höfðu átt og síðar
selt hana Hjalta. Milli Hjalta og
þeirra Helgu og Jóns var vinátta
og hann gat hafa keypt myndina
af Helgu síðar. — Allavega á Hjalti
að hafa keypt myndina í útlöndum.
Hjalti hefur vel vitað, að hann var
ekki að kaupa neinn þjóðardýrgrip,
enda getur hann þessarar myndar
hvergi í hinni miklu ævisögu sinni.
Það er að vísu nokkur ágizkun
um Jón konsúl Vídalín, að hann
hafi átt og látið gera þessa mynd,
en þó er það reist á þeim líkum,
að rétt þykir að halda því fram.
í blaðafrásögnum er sagt, að
mynd sú, sem nú á að fara að
selja, sé mun betur gerð en mynd
Þjóðminjasafnsins. Virðist sú full-
yrðing eiga að sýna, að hún hljóti
þess vegna að vera frummynd. En
skýringin er ljós á gæðum myndar-
innar. Eftirmyndin er gerð af ein-
hverjum mjög færum listamanni
19. aldar, en þá var afarmikið um
það, að menn létu mála eftir göml-
um myndum og völdust til þess
færir listmálarar, „kopíistar“, sem
höfðu slíkt nánast að atvinnu.
Þessir menn kunnu sitt handbragð,
þótt sumir þeirra kæmust ekki
íangt í skapandi list, enda sam-
keppni mikil á þeim markaði.
Sigurður Vigfússon segir, að
hann hafí látið strengja myndina á
undirrammann, þar sem hún hafi
verið orðin slök. — í ljós kemur
við athugun, að blindramminn er
nýlegur, mun yngri en myndin sjálf
getur verið. Og það sem merkilegt
er er það, að myndin, sem nú er
hér til sölu, er í nákvæmlega sams
konar blindramma. Virðist því
augljóst, að gamla blindrammanum
hafí verið fleygt við viðgerðina,
enda litu menn ekki á slíkar spýtur
sem dýrmæti fyrir hundrað árum,
og nýr þá settur að þeirrar tíðar
hætti. Hefur sami maður og gerði
blindrammann sennilegast einnig
gert blindrammann á eftirmyndina.
Þessi gerð blindramma kom fyrst
fram á 19. öld.
Því miður er ekki hægt að sjá
nú, hver gerði við myndina né hvað
það kostaði. Reikningar fínnast
engir fyrir viðgerðinni né flutningi
myndarinnar.
Nú eru það afkomendur Hjalta
konsúls sem vilja selja myndina, en
ekki virðast þeir þó standa að
þeirri sögu um dýrmæti hennar,
sem verið er að reyna að koma á
kreik í fjölmiðlum, heldur þeir sem
eiga að annast söluna og ætla sér
álitlegan hagnað.
En nú er einnig til þriðja mynd
sömu gerðar. Kristín Vídalín, kona
Jóns Jacobssonar sem fyrr er nefnd-
ur, málaði einnig eftirmynd af mynd
Þjóðminjasafnsins. Kemur það fram
í viðtali, sem Valtýr Stefánsson
ritstjóri átti við Kristínu árið 1939.
Þá hékk sú mynd á heimili hennar
og kveðst Kristín hafa gert hana
að beiðni Jóns bróður síns Vídalíns.
Hún segir jafnframt, að Jón hafí
fengið mynd safnsins lánaða til
Kaupmannahafnar og að hann hafí
látið gera við hana. — Hún kallar
myndina altaristöflu, sem er að vísu
ekki rétt, en hér virðist skína í
gegn, að Jón hafí annazt flutning
hennar til Hafnar og látið gera við
hana, ef til vill kostað sjálfur við-
gerðina, eins og hún segir, til að
fá að láta gera af henni eftirmynd.
Gæti það skýrt, að reikningar
fínnast ekki fyrir flutningi né við-
gerð myndarinnar. Gæti Jón Vídalín
beinlínis hafa kostað viðgerðina af
rausnarskap sínum, enda var Forn-
gripasafnið févana og fyrir greið-
ann fékk hann að láta mála eftir
myndinni.
Kristín Vídalín kveðst hafa lært
að teikna og mála í Kaupmanna-
Þór Magnússon
„Nú virðist það sama
greinilega vera að ger-
ast hér sem tíðkazt
hefiir erlendis lengi,
þar sem allt úir og grú-
ir af fölsunum og eftir-
gerðum listaverka og
forngripa og óvandaðir
kaupmenn selja síðan
þetta dót sem frum-
myndir og ekta hluti á
himinháum prísum.“
höfn árið 1890 og er vitað, að hún
gerði allmikið af eftirmyndum mál-
verka á árum sínum ytra til 1895.
— Það, að Jón konsúll hvatti systur
sína til að mála eftirmyndina bend-
ir til, að honum hafí verið þetta
gamla málverk af einhveijum sök-
um hjartfólgið.
Til er ljósmynd, sem tekin er á
heimili þeirra Jóns Jacobssonar og
Kristínar, þar sem þau sitja fyrir
framan þessa mynd hennar. Virðist
myndin prýðisvel gerð, en þó sjást
á henni greinileg frávik frá mynd
safnsins í ýmsum atriðum.
En við samanburð við ljósmynd
af málverkinu, sem Kristín málaði
og nú er í Ögurkirkju, kemur í ljós,
að það er nánast alveg eins í öllum
smáatriðum og myndin, sem er hér
til sölu nú. Gæti það bent til þess,
að Kristín hafi málað eftir þeirri
mynd frekar en eftir mynd safns-
ins, enda hefur mynd safnsins
líklegast verið komin aftur heim
til íslands 1890 er Kristín hóf list-
nám.
Málverk Kristínar erfði Helga
dóttir hennar og síðar dóttir Helgu,
Sigrid Eva Hansen, áður Sæters-
moen, sem seldi sr. Jóni Auðuns
málverkið árið 1952. Hékk það á
heimili hans í nokkur ár en árið
1959 gaf hann Ögurkirkju málverk-
ið á 100 ára afmæli kirkjunnar og
þar hangir það nú.
Nú má segja að nokkuð virðist
orðið ljóst um feril og tilkomu allra
þessara þriggja málverka. — Ögur-
kirkja eignast fyrir nokkrum öldum
minningartöflu þeirra Ara og
Kristínar í Ögri, hugsanlega þegar
nýgerða. Hún er þar þangað til
1888, að hún er seld Forngripasafn-
inu, sem sendir hana bráðlega til
Kaupmannahafnar til viðgerðar.
— Málverkið er síðan í Þjóðminja-
safninu.
Jón konsúll Vídalín, sem séð
hafði um að láta gera við hana
(líklegast haft myndina í farangri
sínum, er hann fór til Kaupmanna-
hafnar að hausti, en þau hjón
bjuggu þar yfir veturinn, og komið
með hana að vori), lætur mála
handa sér vandaða eftirmynd, sem
hann einhverra hluta vegna vildi
eiga af þessu merkilega málverki.
— Það máiverk er nú boðið til sölu.
Kristín, systir Jóns, málar síðan
að hvatningu hans aðra eftirmynd
af málverkinu handa sjálfri sér
meðan það er þarna í Kaupmanna-
höfn, eða hugsanlega nokkru síðar
og þá eftir málverki Jóns. — Það
málverk er nú í Ögurkirkju, þar
sem upphaflega myndin hafði hang-
ið.
Nú er að víkja að þætti forvarðar-
ins, sem rannsakaði myndirnar
tvær nú nýlega, mynd safnsins og
svo þá, sem til sölu er nú. Hann
skilaði skýrslu um niðurstöðu sína
sem virðist afarvel unnin enda beitt
bæði listfræðilegri og efnafræði-
legri þekkingu og tiltækri rann-
sóknartækni.
Skýrsla Viktors Smára Sæ-
mundssonar er í fáum orðum á þá
leið, að í málverkunum séu á ýmsan
hátt ólík litarefni. í málverki Þjóð-
minjasafnsins eru mun eldri litir og
nefnir hann t.d. litinn blý-tingult.
Hann var nær allsráðandi sem gult
litarefni í evrópskum málverkum
ásamt gulu okkri fram að lokum
17. aldar, en þá komu betri litar-
efni fram og þetta gleymdist. Það
var ekki uppgötvað á ný fyrr en
árið 1941 er það fannst með^geisla-
greiningu á málverki. — I sölu-
myndinni er hins vegar cadmium-
gulur litur, sem fundinn var upp
sem litarefni árið 1818 og settur á
markað árið 1830 og náði þá strax
mikilli útbreiðslu. — í málverki
Þjóðminjasafnsins er blái liturinn
náttúrulegt últramarín, sem var
algengt litarefni fram yfír aldamót-
in 1800, er farið var að framleiða
það með efnafræðilegum aðferðum
(verksmiðjuframleiðsla). Það finnst
þó í um 5% málverka frá síðustu
öld. — Blái liturinn í sölumálverkinu
er hins vegar mjög sennilega efna-
framleiddur (skv. nýrri rannsókn
en upphaflega skýrslan segir).
Niðurstöður Viktors Smára eru
þær, að málverkið, sem nú er til
sölu, sé málað einhvern tíma á bil-
inu 1830-1910, en málverk Þjóð-
minjasafnsins frá því fyrir aldamót-
in 1700. Telur hann, að málverkið
sé líklegast málað hér á landi um
eða fyrir 1650.
Ég hef gert svo ýtarlega grein
fyrir þessum málverkum, sem hér
um ræðir og valdið hafa nokkru
fjölmiðlaþoti vegna þess, að nú
virðist það sama greinilega vera að
gerast hér sem tíðkazt hefur erlend-
is lengi, þar sem allt úir og grúir
af fölsunum og eftirgerðum lista-
verka og fomgripa og óvandaðir
kaupmenn selja síðan þetta dót sem
frummyndir og ekta hluti á himin-
háum prísum. — Margir láta blekkj-
ast, enda eru oft miklir peningar í
húfí og þar er reynt að gera falsan-
ir sem trúverðugastar. Er þó ekki
alltaf um að ræða falsanir heldur
gamlar eftirmyndir, sem gerðar
voru á tímum þá er menn mátu
eftirmyndir merkra listaverka
meira en nú gerist. Oft er líka
reynt að blekkja sérfræðingana, en
í flestum tilvikum eru málin þó svo
augljós, ef farið er ofan í saumana,
að prangið mistekst.
Höfiindur er þjóðmiiýavörður.
Ljósmynd af frummynd málverksins í Þjóðminjasafni.