Morgunblaðið - 24.11.1991, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 1991
15
elsi nokkurt í útjaðri borgarinnar,
sem gekk undir nafninu Camp 020.
Ég heyrði, að þar hefði verið geðveik-
raspítali áður fyrr. í fangelsi þessu
voru m.a. hafðir í haldi þeir, sem
voru grunaðir um njósnir, þar á
meðal nokkrir Islendingar, eins og
lesa má um í bókinni Með kveðju frá
Sankti Bernharðshundinum Halldóri.
Fangelsi þetta var rammgirt og mor-
aði allt í varðmönnum, gráum fyrir
járnum. Þegar herbíllinn kom að
fangelsishliðinu, urðu hermennirnir
að sýna skilríki, og síðan var ekið
inn í fangelsisgarðinn.
Ég var leiddur inn og farið með
mig inn í herbergi, þar sem var tek-
in ljósmynd af mér. Ég var skoaður
hátt og lágt, m.a. tennurnar og hvort
ég væri með húðflúr, sem reyndist
ekki vera, en þeim sást yfir eitt sér-
kenni, sem ég hef og er reyndar
ættareinkenni. Við höfum það öll.
Það er, að báðir litlu fingurnir eru
bognir. Þetta virðist. vera arfgengt
og er komið úr föðurættinni. Ég lét
hjá líða að benda þeim, sem skoðuðu
mig, á þetta, en svona sérkenni er
eitt af því, sem myndi vera skráð í
lýsingu á útliti fanga. Ég var látinn
afklæðast öllum fötum mínum og
fékk svartan fangabúning til að fara
í. Á hann voru saumaðir hvítir tíglar
á bakið og vinstra hnéð. Þessir tíglar
voru skotmörk, sem fangaverðirnir
áttu að skjóta á, ef ég reyndi að fiýja.
Hnéð var ákjósanlegt skotmark, því
að strokufanga voru allar bjargir
bannaðar, ef hann var hæfður í hnéð.
Það var gott að vita þetta. Mér var
sagt, að írski lýðveldisherinn hefði
fundið þessa aðferð upp og sérhæft
sig í henni.
Þegar þessu var lokið, var farið
með mig inn í stóran klefa. Þar voru
tvö ním, en ég var einn í klefanum
alian tímann. Glugginn var á klefan-
um, en hann var svo hátt uppi, að
ég gat ekki horft út, jafnvel þó ég
stæði á stól. Með því að hífa mig
upp á höndunum gat ég með erfiðis-
munum séð húsin andspænis fangels-
inu og rammgerðan fangelsismúrinn
þar sem vopnaðir verðir voru á gangi.
Á hveiju kvöldi kl. 9 heyrðist hár
smellur, þegar tveir tréhlerar voru
settir fyrir gluggann. í miðju klefa-
loftinu hékk ljósapera, sem gaf frá
sér daufa birtu. Éinnig voru þarna
stóil og borð, og þá er allt upptalið.
í hurðinni var gægjugat, sem hægt
var að opna og loka.
Mér var færður matur í stórri skál,
ef mat skyldi kalla, því að ég hef
aldrei á ævinni séð neitt þessu llkt.
Þetta sull var grátt á litinn og líktist
einna helst útþynntum hafragraut.
Ég lét „matinn” eiga sig, og þegar
verðirnir sáu, að ég hafði ekki snert
hann, héldu þeir, að ég væri veikur.
En ég sagði þeim sem var, að ég
gæti ekki borðað þennan óþverra,
og eftir það fékk ég dálítið skárri
mat. Kl. 9 á hverju kvöldi voru dyrn-
ar á klefanum opnaðar, og liðsforingi
kom inn ásamt tveimur vopnuðum
hermönnum til að ganga úr skugga
um, að ég væri þarna og allt væri í
lagi. Ég varð að standa í réttstöðu
í hvert skipti, sem dyrnar voru opnað-
ar. Það urðu allir að gera. Ég las
einhvern tíman í bók, að Döntiz stór-
aðmíráll hefði orðið að gera sér þetta
að góðu, þegar hann var í haldi hjá
bandamönnum, og það var ekkert
spaug fyrir þýskan aðmírál, eins og
gefur að skilja. Á næturnar barst
fátt til tíðinda, en Ijósið í klefanum
var látið loga allan sóiarhringinn, og
ég varð var við, að verðirnir gægð-
ust inn um gægjugatið nokkrum
sinnum hveija nótt.
Næsta morgun var farið með mig
á skrifstofu fangelsisins á fund fang-
elsisstjórans. Hann sat við skrifborð
og sitt hvorum megin við hann stóðu
tveir foringjar. Ég held, að hann
hafi verið höfuðsmaður. Hann var
mjög hrokafullur í framkomu. Hann
var eini breski herforinginn, sem ég
hef séð, sem var með einglyrni. Fjöl-
margir liðsforingjar í Hitlers-Þýska-
landi voru með slíkt, en það heyrði
til undantekninga, að breskir foringj-
ar notuðu einglymi. Fangelsisstjór-
inn virti mig fyrir sér með botn-
lausri fyrirlitningu, og ég fylltist
andúð á honum. Hann sagði. „Okkur
hefur verið tilkynnt, að þú eigir að
njóta nokkurra sérréttinda hérna, svo
að þér verður leyft að reykja, lesa
og raka þig.” Og mikið rétt. Mér
voru fengnar fimm sígarettur, jafn-
margar eldspýtur og rakáhöldin mín.
Ég fékk líka bók, sem reyndist vera
eitthvað trúarrit, og var svo þraut-
leiðanlegt, að ég gafst upp á að lesa
hana. Ég hefði óskað mér alls ann-
ars til að drepa tímann.
Mig minnir, að ég hafi verið u.þ.b.
viku eða tíu daga í þessu einangrun-
arfangelsi. Daganir voru hver öðrum
líkir, og ekkert bar til tíðinda, sem
rauf leiðindin og tilbreytingarleysið.
Allt var í föstum skorðum. I morgun-
mat fékk ég ristað brauð og te, aldr-
ei kaffi. Fangavörður einn, sem ég
var farinn að vingast við, spurði mig
einu sinni, hvort mig langaði ekki í
kaffi. „Jú,” sagði ég, „en ekki enskt
kaffi. Þið kunnið ekki að laga kaffi,
svo að ég ætla að halda mig við teið.”
Hann móðgaðist við þetta svar. En
staðreyndin var sú, að Englendingar
kunnu ekki að laga kaffi, a.m.k.
ekki þá. Ég hafði komist að raun
um það, þegar ég var í siglingum.
Ég veit ekki, hvort það hefur breyst
síðan.
Einu sinni heyrði ég, að það var
töluð íslenska úti á ganginum. Ég
heyrði, að Islendingur var að tala
við einn af vörð-
unum, sem virt-
ist kunna hrafl í
íslensku, því að
hann svaraði á
íslensku. Vörð-
urinn hefur ber-
sýnilega gegnt
herþjónustu á
íslandi og
kannski var það
ástæðan til þess,
að hann starfaði
þarna. Ég heyrði
til þeirra rétt í
svip, þegar þeir
gengu eftir
ganginum, en
það var eins og
Islendingurinn
væri að segja
fangaverðinum
frá einhveiju.
Mér þykir lík-
legt, að þetta
hafi verið einn
af skipveijunum
á Arctic, sem ég
heyrði í. Þeir
vóru handteknir
10 dögum eftir
að ég kom til Islands og fluttir til
Englands.
Ég var lokaður inni í klefanum
allan sólarhringinn og fékk bara að
fara út úr honum, þegar ég þurfti
að fara á salernið. Þá var þess vand-
lega gætt, að ég sæi enga aðra fanga,
enda var þetta einangrunarfangelsi,
eins og áður hefur komið fram. Þeir,
sem höfðu verið í klefanum á undan
mér, höfðu reynt að stytta sér stund-
ir með að krota á veggina. Þama
höfðu m.a. verið Frakki og Belgíu-
maður, að því er marka mátti af
kortinu.
Eftir viku eða 10 daga dvöl í Camp
020 var aftur farið með mig á fang-
elsisskrifstofuna og mér sagt, að ég
mætti fara í einkennisbúninginn
minn. Ég lét ekki segja mér það tvi-
svar, en það vantaði skóna mína, og
þeir fundust ekki þrátt fyrir mikla
leit. Það var komið með slitin her-
mannastígvél og ég spurður að því,
hvort ég gæti ekki notað þau. En
ég þvertók fyrir það og sagðist ekki
fara, fyrr en ég fengi skóna mína.
Þetta voru næstum því nýir skór, sem
ég hafði verið í, þegar ég gekk á
land á Langanesi, eins og áður hefur
komið fram. Mér var farið að renna
í skap, en loksins fundust skórnir
eftir langa mæðu. Fangaverðirnir
sögðust ekki geta skilið, hvað hefði
gerst, en það var greinilegt, að ein-
hver af starfsmönnum fangelsisins
hafð^„reynt að stela þeim, enda voru
þetta vandaðir skór. Þegar ég var
búinn að fá þá, var mér ekkert að
vanbúnaði að fara og kvaddi forráða-
menn fangelsisins með litlum kær-
leikum.
Ronald Reed beið eftir mér fyrir
utan fangelsið í bíl, ekki leigubíl,
heldur opinberum bíl. Um ieið og við
ókum af stað, sagði hann: „Nú ert
þú laus, þú ert fijáls.” „Já, kærar
þakkir,” sagði ég. „Þetta var ekki
nauðsynlegt.” Og hann sagði: „Vertu
ekki svona geðvondur.” „Eg hef góða
og gilda ástæðu til að vera það,”
sagði ég. „Ég kom til ykkar af fúsum
og fijálsum vilja, og þið farið svona
með mig.” „Já, ’ég veit það,” sagði
hann. „En við urðum að ganga úr
skugga um, að þú værir sá sem þú
sagðist vera.” „Þið hefðuð getað
fundið annan samastað handa mér,”
sagði ég. „Ég hafði ekki í hyggju
að stijúka.”
Dag nokkurn komu Ronald Reed
og félagar hans til mín og tilkynntu
mér, að nú ætti ég að fara aftur til
íslands. Við þrír flugum fyrst í lítilli
herflugvél til Prestwick. Við vorum
látnir festa á okkur fallhlífar, og var
þetta í fyrsta skipti á ævinni, sem
ég þurfti að nota slíkan hiut. Flug-
maðurinn sýndi okkur, hvernig við
áttum að nota fallhlífina. Það var
mjög óþægilegt að sitja í sætinu með
fallhlíf á bakinu, en við^ urðum að
gera okkur það að góðu. í Prestwick
gistum við í dæmigerðir gamaldags,
en ansi notalegri skoskri krá. í her-
berginu var ekki rafmagnsbjalla,
heldur strengur, sem átti að toga í,
ef maður þurfti á einhveiju að halda.
Næsta dag héldum við þremenn-
ingarnir áfram ferðinn til íslands í
sömu áströlsku Lockheed-sprengju-
flugvélinni og hafði flutt mig til Skot-
lands. Á Reykjavíkurflugvelli tók á
móti mér Lieutentant-Commander
Hugh Simpson ásamt öðrum manni,
og þeir óku mér niður í miðbæ. Þar
Var mér hleypt út úr bílnum og Simp-
son sagði, að nú yðri ég að bjarga
mér upp á eigin spýtur: „Komdu á
skrifstofuna í næstu viku, þegar þú
ert búinn að koma þér fyrir.” Ég
reyndi að malda í móinn og spurði,
hvernig ég ætti að fara að því að fá
húsnæði, ég væri alveg ókunnugar
í'Reykjavík. En Simpson sat fastur
við sinn keip og sagði mér að reyna.
Ég fór að hitta hálfbróður móður
minnar, Hjört Nielsen, sem var yfir-
þjónn á Hótel Borg, og hann bauð
mér í hádegismat. Það var auðvitað
ekkert herbergi laust, enda hótelið
fullt af enskum herforingjum, og
húsnæðisskorturinn var svo mikill í
Reykjavík, að það var ekki hægt að
fá húsnæði, þó að gull og grænir
skógar væru í boði.
Hjörtur ráðlagði mér að leita til
gamals vinar fjölskyldunnar. Það var
Soffía Steinbach, sem hafði dvalið á
heimili foreldra minna árið 1925,
þegar hún var við nám í Kaupmanna-
höfn. Hún og maður hennar, Kjartan
Steinbach, tóku vel á móti mér, og
ég fékk að sofa í borðstofunni heima
hjá þeim í nokkrar vikur. En það var
auðvitað ekki til frambúðar, og Soff-
íu tókst að útvega mér herbet'gi á
Nýlendugötu 20 hjá Guðinundi
Thorlacius og konu hans, Helgu
Halldórsdóttur. Þau voru frá ísafirði,
og Helga var eitthvað skyld mér í
föðurættina, enda kölluðu þær mig
frænda. Ég var hjá þeim nokkra
mánuði, að mig minnir, en þá þurftu
þau sjálf á herbergi að halda. Þá
fékk ég inni á Hótel Skjaldbreið í
Kirkjustræti og var þar til stríðsloka.
Það var ekki að ófyrirsynju, að Bret-
ar vildú ekki koma nálægt því að
útvega mér húsnæði, því að það hlut-
verk, sem þeir höfðu ætlað mér, var
þess eðlis, að þeir vildu láta sem
minnst á því bera, að ég væri á þeirra
vegum.
Mig minnir, að ég hafi verið u.þ.b.
tvær vikur í London, og allan þann
tíma var ég aldrei yfirheyrður né
minnst einu orði á það, hvað enska
leyniþjónustan ætlaðist fyrir með
mig. Það var ekki fyrr en ég var
kominn áftur til Reykjavíkur og
mætti á skrifstofuna í Tjarnargötu
22, að það kom í ljós, hvaða hlutverk
mér var ætlað. Þar var fylgdarmaður
minn, Ronald Reed, staddur, og hann
tilkynnti mér, að ég ætti að gerast
gagnnjósnari fyrir Breta, þ.e. senda
þýsku leyniþjónustunni upplýsingar,
sem breska leyniþjónustan myndi
láta mér í té. Ég átti sem sé að lát-
ast vera njósnari Þjóðveija, en vinna
í raun og veru fyrir bresku leyniþjón-
ustuna. Mér var bara stillt upp við
vegg og sagt, að svona ætti þetta
að vera. Ég átti ekki um neitt að
velja. Ég var látinn undirrita skjal,
þar sem ég féllst á að vinna fyrir
bresku leyniþjónustuna SIS (Secret
Intelligence Service), eða M.I.6, eins
og hún er líka kölluð, þ.e. þá deild
bresku leyniþjónustunnar, sem ann-
ast njósnir á erlendri grund, til að-
greiningar frá M.I.5, sem sér um
gagnnjósnir og starfar eingöngu í
Bretlandi. Ég krafðist þess, að tekið
yrði fram í skjalinu, að ég hefði boð-
ið fram þjónustu mína að fyrra
bragði. Bretum var ekkert um það
gefið, en þeir féllust að lokum á það
með miklum semingi. Inn í skjalið
var bætt orðunum „offerd services”,
þ.e. að ég hefði boðið fram þjónustu
mína.
Launakjör mín voru einnig ákveð-
in á þessum fyrsta fundi, og það
gerðu Bretar einhliða. Mér yrði borg-
uð ákveðin upphæð í viku hverri, sem
nægði fyrir mat og húsnæði, og ekk-
ert umfram það. Þeir voru mjög harð-
ir í horn að taka, hvað þetta varð-
aði, og varð ekki hnikað. Ég gat
ekki keypt föt, nema með því að
sleppa úr máltíðum öðru hvetju. Eft-
ir að ég hafði kvartað margsinnis
yfir lélegum launum, voru þau hækk-
uð um 50 krónur á viku, en þá hafði
allt verðlag hækkað upp úr öllu valdi.
Leyniþjónustumennirnir sogðu mér
líka að halda fast við þá sögu, sem
Þjóðveijar höfðu sagt mér að segja
um komu mína til landsins og minn-
ast ekki á dvöl mína i London.
I vef kóngulóarinnar
Ég sendi fyrst og fremst upplýs-
ingar um ferðir skipalestanna, sem
sigldu frá íslandi til Murmansk og
Arkangelsk, aðallega lognar. Meg-
intilgangurinn með þessu var að
reyna að rugla Þjóðveija í ríminu og
koma í veg fyrir, að þeir gætu unnið
skipalestunum tjón, en þeir lögðu,
eins og við var að búast, ofurkapp á
að granda þeim. Oftast nær létu yfir-
menn mínir mig um að snúa skeytun-
um á dulmál, en nokkrum sinnum
kom það fyrir, að þeir sáu sjálfir um
það og aliientu mér þau tilbúin til
sendingar. Þá var um að ræða leynd-
armál, sem þeir vildu ekki, að ég
kæmist á snoðir um.
Fyrsta skeytið af þessu tagi sendi
ég nokkru eftir að ég tók til starfa.
Það var alllangt og tók nokkurn tíma
að senda það. Að sjálfsögðu hafði
ég ekki hugmynd um efni þess, en
nokkru seinna barst mér skeyti frá
Þjóðvetjum, þar sem þeir þökkuðu
mér mikillega fyrir upplýsingamar,
sem ég hafði sent, og sögðu, að þær
hefðu verið svo mikilvægar, að þeir
myndu greiða aukaþóknun inn á
reikning föður míns. Mig fór að
gruna margt, þegar þetta skeyti
barst, og af tali Blyth og aðmírálsins
tengdi ég þetta skeyti skipalest, sem
hafði lagt upp frá Islandi um svipáð
leyti og ég sendi skeytið. Óljósar
fregnir höfðu borist af því, að skipa-
lest þessi hefði orðið illa úti í árásum
Þjóðvetja á hana.
Á þeim tíma, sem er liðinn frá
þessum atburði, hefur mér oft orðið
hugsað um dulmálsskeytið og hvert
hafi verið efni þess. Miðað við tím-
ann, þegar skeytið var sent, getur
ekki hafa verið um aðra skipalest
að ræða en PQ-17, sem sigldi af stað
úr Hvalfirði 27. júní 1942. í henni
voru 35 skip, aðallega bresk og
amerísk, sem fluttu dýrmætan farm,
bæð hergögn, mat og fatnað, handa
Rússum, sem áttu í vök að veijast
fyrir þýska hernum. En af ástæðum,
sem aldrei hefur fengist fullnægjandi
skýring á, skipaði breska flotastjórn-
in herskipunum, sem voru skipalest-
inni til verndar, að snúa við, þegar
skipin nálguðust Noreg. Eftir það
áttu Þjóðveijar alls kostar við skipa-
lestina, og af skipunum 35 komust
aðeins 11 til hafnar við illan leik.
Hinum höfðu flugvélar, kafbátar og
herskip Þjóðverja sökkt.
Mál þetta komst fyrst í hámæli
árið 1969, þegar bókin The Destr-
uction of Convoy PQ-17 eftir David
Irving kom út. Hún olii miklum deil-
um, því að hann fullyrti, að breska
flotastjórnin hefði átt sök á því,
hvernig fór, þar eð hún hefði gefið
verndarskipunum skipun um að snúa
við. Flotastjórnin fór í mál við Irving
og bókin var innkölluð. Nokkrum
árum seinna þegar leynd var létt af
skjölum um málið, kom í ljós, að Ir-
ving hafði haft lög að mæla. Flota-
stjórnin (British Admiralty) hafði í
raun og veru kallað verndarskipin
til baka og ofurselt skipalestina
þýsku hernaðarvélinni.
Fram að þessu hefur verið litið svo
á, að flotastjórninni hafi þarna orðið
á herfileg og óskiljanleg mistök, en
ég er ekki þeirrar skoðunar. Ég held
því fram, að þetta hafi verið með
ráðum gert. Ég er sannfærður um,
að í skeytinu, sem ég sendi, hafi
verið upplýsingar um brottfarardag
skipalestarinnar PQ-17 og að vernd-
arskip hennar hafi verið kölluð til
baka af ráðnum hug, svo að Þjóðveij-
ar tækju mig tmanlegan sem njósn-
ara í eitt skipti fyrir öll. Til þess að
þeir gerðu það, varð ég að láta þeim
í té upplýsingar, sem þá munaði um
og þeir gætu sannreynt, að væm
réttar. Um þetta snerust atvik í sam-
bandi við skipalestina PQ-17 að mínu
mati, þó að ég geti ekki fært skjalleg-
ar sönnur á þessa sannfæringu mína.
Þess er heldur ekki að vænta, að
breska leyniþjónustan muni nokkurn
tímann viðurkenna, að máli þessu
hafi verið háttað á þá leið, sem ég
er sannfærður um.
Eins og kemur fram í frásögn Sir
John, Masterman í bók hans The
Double Cross System, sem vitnað er
í hér að framan, var einn tilgangur-
inn með skeytasendingum mínum til
Þjóðveija að reyna að lokka þýska
herskipaflotann úr höfn, þegar breski
flotinn væri í góðri vígstöðu gagn-
vart honum. Ég hef ástæðu til að
ætla, að skeyti, sem ég sendi, hafi
stuðlað að því, að orustuskipið Sc-
harnhorst lét úr höfn, þegar von var
á skipalest frá íslandi, með þeim
afleiðingum, að breska flotanum
tókst að sökkva því.
Orustuskipið Tirpitz og Scharn-
horst höfðu bækistöð í Altafirði í
Norður-Noregi og voni stöðug ógnun
við skipalestirnar, sem leið áttu þar
fram hjá. Bretar létu því einskis óf-
reistað að koma höggi á þessi tvö
orustuskip og sökkva þeim. Breskum
dvergkafbáti tókst að komast í færi
við Tirpitz og laska það svo, að það
var úr leik, en Scharnhorst lék laus-
um hala, og fyrir bragðið var sigling-
aleiðin ti Murmansk og Arkangelsk
afar ótrygg. Þegar hér var komið
sögu síðla árs 1943, voru fá skip
eftir í þýska herskipaflotanum, og
Þjóðveijar voru orðnir varir um sig
óg gáfu ekki höggfæri á Scharn-
horst. Það lá þarna í firðinum, en á
meðan það var enn ofansjávar, staf-
aði skipalestunum mikil hætta af því.
Ég er ekki í neinum vafa um, að
skeyti, sem ég sendi og var efnislega
á þá leið, að afar þýðingarmikil skip-
alest væri að leggja af stað til Rúss-
lands og um borð í einu skipinu
væru háttsettir menn, átti mikinn
þátt í því, að Þjóðveijar ákváðu að
senda Scharnhorst til móts við skipa-
lest, sem nálgaðist strendur Norður-
Noregs. Þjóðveijar þökkuðu mér fyr-
ir skeytið, sögðu það vera mjög at-
hyglisvert og spurðu, hvort ég gæti
sent frekari upplýsingar. En þetta
var látið duga. Bretar höguðu því
svo til, að fá herskip voru skipalest-
inni til verndar, en í humátt á eftir
henni sigldi bresk flotadeild, og vissu
Þjóðverjar ekki af henni. Þeir töldu
því óhætt að siga Scharnhorst á skip-
alestina, en dæmið gekk upp hjá
Bretum og þeim tókst að sökkva
Seharnhorst á 2. jóladag 1943. Fór-
ust þar 1900 manns. En eftir þetta
var siglingaleiðin til Rússlands miklu
öruggari en áður.
Eftir stríð sagði mér ritari í breska
sendiráðinu í Kaupmannahöfn, sem
var fulltrúi bresku leypiþjónustunnar
þar, að ég hefði með skeytasending-
um mínum bjargað mörgum manns-
lífum, þar sem ég hefði beint kafbát-
um frá skipalestunum með því að
senda Þjóðverjum rangar upplýsing-
ar.
Ib Árnason Riis og kona hans, Sigrún Þórarinsdótt-
ir Riis, við heimili sitt í Pacifica í Kaliforníu.