Morgunblaðið - 24.11.1991, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. NOVEMBER 1991
3U9fgutiÞIftfetfe
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Lækkun raunvaxta
Yaxandi þrýstingur er nú á
bankakerfið að iækka
raunvexti. Af ummælum for-
svarsmanna samtaka atvinnu-
vega og verkalýðssamtaka má
ráða, að veruleg vaxtalækkun
sé ein helzta forsenda þess að
skynsamlegir samningar takist
á vinnumarkaði. Þá er að sjálf-
sögðu átt við lækkun raunvaxta
en síðustu vikur og mánuði
hafa verið töluverðar sviptingar
um lækkun nafnvaxta. Er ber-
sýnilegt að bankar og sparisjóð-
ir hafa ekki verið á einu máli
um, hvernig standa bæri að
þeim málum.
Yfirlýsing Baldvins Tryggva-
sonar, sparisjóðsstjóra í Spari-
sjóði Reykjavíkur og nágrennis,
hér í blaðinu fyrir nokkrum
dögum þess efnis að sparisjóð-
irnir gætu ekki gengið lengra
í vaxtalækkunum vegna tregðu
Landsbanka og íslandsbanka
til þess að gera slíkt hið sama
vakti verulega athygli. Deilurn-
ar um nafnvaxtalækkun, sem
að nokkru leyti eru til komnar
vegna hins tvöfalda kerfis verð-
tryggðra og óverðtryggðra út-
lána sem hér ríkir, hafa hins
vegar beint athyglinni frá
kjarna málsins, sem er nauðsyn
þess að lækka raunvexti veru-
lega.
1 OO KOMM-
löu *únistar
ætluðu að gera út á
gróðurhúsaplöntur.
En það fór allt í
handaskolum. Ashk-
enazy sagði í samtali
við mig: „Þessu fólki er ýmist hótað
eða því er stungið inn í gróðurhús
með nýju sniði, vinnubúðir, geð-
veikrahæli, ef það mætti verða til
þess að breyta því í plöntur.” Og
markmiðið var auðvitað að breyta
öllu þjóðfélaginu í gróðurhús. Plönt-
urnar áttu að fá vinnu, mat og ein-
hveija peninga, jafnvel ókeypis
sjúkra- og læknishjálp. En það átti
að fórna manneskjunni fyrir þessi
þægindi. „Þessar plöntur eru vökv-
aðar, það er hugsað um rætur þeirra
og jarðveg — en hvers vegna? Jú,
af því vald og vegsemd stjórnvald-
anna er undir því komin að plönt-
urnar þrífist vel. Og helzt af öllu
mega þær ekki vita, að þær hugsa
ekki. Þegar nokkrir einstaklingar
neita að láta breyta sér í plöntur,
vita allir, hvað gerist. Þá verða til
menn einsog Amalrik, Daniel,
Sinyavesky og Solzhenitsyn,...”
Hver er svo niðurstaðan? Gamall
samfylgdarmaður kommúnista, séra
Rögnvaldur Finnbogason, hefur
nefnt hana tæpitungulaust í sam-
tali í Morgunblaðinu 19. desember,
’90, þá nýkominn frá Sovétríkjun-
um. Það er skipulögð hungursneyð
að fyrirmynd Stalíns í Úkraníu
1927, segir séra Rögnvaldur, „og
fyrir því standa auðvitað allskyns
mafíur — og þá helst sú sem hefur
hreiðrað um sig í Kreml -- þeir sem
þola engar breytingar og vilja helst
Fyrr á árum, þegar vaxta-
stigið var ákveðið af Seðla-
banka í samráði við ríkisstjórn,
var gjarnan sagt að raunvextir
ættu að vera háir þegar upp-
sveifla væri i efnahagslífinu til
þess að slá á þenslu, en lágir
þegar niðursveifla væri til þess
að ýta undir vöxt í atvinnulíf-
inu. Haustið 1984 var ákveðið
að gefa vexti frjálsa og var
hugsunin sú, að eðlilegt væri
að markaðurinn sjálfur réði
vaxtastiginu.
Síðustu misseri hefur hins
vegar gætt vaxandi efasemda
um að markaðslögmálin njóti
sín á hinum þrönga og lokaða
fjármagnsmarkaði hér. Jafnvel
má spyija hvoit t.d. afföll af
húsbréfum séu svo há sem raun
ber vitni vegna þess að nánast
einu kaupendur slíka bréfá í
stórum stíl séu lífeyrissjóðir,
sem með samráði sín í milli
haldi ávöxtunarkröfu hárri.
Eina leiðin til þess að bijótast
út úr því sé sú, að fá erlenda
kaupendur að húsbréfum í stór-
um stíl.
En hvernig sem á það er lit-
ið fer ekki á milli mála, að nú
fer saman einhver versta
kreppa sem við höfum lent í
áratugum saman í atvinnumál-
um og eitthvert hæsta raun-
horfa á eftir þeim útí
hafsauga. Þeir sem sjá
framtíð sinni ógnað og
vilja tryggja sig í nú-
verandi sessi með að-
stoð hers og lögreglu.”
Þetta voru orð að
sönnu einsog síðar hefur komið í
ljós.
Og hver er þá að sögn sr. Rögn-
valds uppskeran af sjötíu ára alræði
kommúnismans í Sovétríkjunum?
Jú, það er ekki um að villast: „Loks
kom ég í einu rómversk-kaþólsku
kirkjuna í Moskvu,” segir séra
Rögnvaldur, „og hitti þar áttatíu
og eins árs gamla þýska konu, sjö
barna móður frá Kazakastan. Hún
var búin að vinna á samýrkjubúi í
fimmtíu og eitt ár en býr nú í her-
bergi með dóttur sinni og hefur 45
rúblur í eftirlaun. Það er jafnvirði
þriggja dollara á svarta markaðn-
um. Það er ævikvöldið sem kom-
múnisminn býður fólkinu upp á.”
Séra Rögnvaldur horfir ekki í gegn-
um öfugt kikkertglasið og sér ein-
ungis það sem óskhyggjan vill. Nei,
nú þarf engan sjónauka, staðreynd-
imar blasa við svartar á hvítu og
engu líkara en Hitchcock hafi hann-
að þetta þjóðfélag uppúr helvíti
Dantes. Á sínum tíma var þetta
þjóðfélag kennt við paradís. Mis-
notkun orða er oftarenekki undir-
staða pólitísks ofbeldis. En orð eru
einsog margt í náttúrunni og hún
fer litum eftir því hvemig viðrar.
Og nú viðrar vel fyrir orð einsog
íhald, markaður, einkarekstur.
Þetta eru gróskumikil orð nú Á
tímum og setja góðan svip á um-
hverfið. Og nú halda menn einsog
vaxtastig sem um getur. Það
þarf enga sérfræðinga í fyrir-
tækjarekstri til að sjá að staða
atvinnufyrirtækja er nú svo
slæm að það er af og.frá að
atvinnulífið standi undir þeim
raunvöxtum sem nú eru í gildi.
í umfjöllun brezka dagblaðsins
Financial Times fyrir skömmu
um hrun bankakerfisins á Norð-
urlöndum, þar sem hver bank-
inn á fætur öðrum hefur orðið
gjaldþrota, var sérstaklega tek-
ið fram að bankarnir hefðu
gert þau grundvallarmistök að
taka háa raunvexti á sama tíma
og mikil niðursveifla var í at-
vinnulífinu. Gjaldþrot viðskipta-
vina af þeim sökum hefðu átt
þátt í gjaldþroti bankanna
sjálfra.
Það hlýtur að vera alvarlegt,
brýnt og aðkallandi umhugsun-
arefni fyrir forsvarsmenn lána-
stofnana, hvort hið háa raun-
vaxtastig sem nú er við lýði,
endi með því að bankarnir grafi
sína eigin gröf. Fáir einstakl-
ingar þekkja betur stöðu at-
vinnulífsins en einmitt stjórn-
endur lánastofnana. Fáir ein-
staklingar hafa betri aðstöðu
til að meta stöðu þessara fyrir-
tækja. Þess vegna hljóta stjórn-
endur bankakerfisins að vita
það öðrum mönnum betur að
verði ekki um verulega lækkun
raunvaxta að ræða mjög fljót-
lega stefnir í hvert gjaldþrotið
á fætur öðru til viðbótar við það
sem komið er, stóraukin töp
bankanna til viðbótar við þá
miklu ljá™uBÍ sem þeir hafa
tapað nú þegar og stórfelld
vandamál í rekstri bankanna
sjálfra þegar svo er komið. Þess
vegna er ekki eftir neinu að
bíða.
Vissulega verður að hafa
hagsmuni sparifjáreigenda í
huga í þessu sambandi. Það eru
hagsmunir sparifjáreigenda að
atvinnulífið geti greitt eðlilega
þóknun fyrir lánsfé. Sízt af öllu
eru það hagsmunir sparifjáreig-
enda að atvinnulífið verði leikið
svo grátt, að það geti ekkert
borgað. Það er mikill munur á
neikvæðum vöxtum fyrri ára
og því raunvaxtastigi sem hér
ríkir. Eitthvað má á milli vera.
ávallt áður að því verði breytt með
misnotkun tungunnar. Gamla konan
sem séra Rögnvaldur hitti í Moskvu
átti því að venjast að mörg orð sem
nú þykja þóknanleg voru baneitruð
á sínum tíma. Ný merking þessara
gömlu orða brejdir ekki umhverfi
fólks sem hefur verið alið upp í lyg-
um og svo lokuðu þjóðfélagi að þau
orð hafa verið lögð Napóleon í munn
enginn vissi um ósigurinn við Wat-
erloo ef Pravda hefði verið eina
dagblað franska keisaradæmisins.
I fréttum er talað um íhaldsmenn
í Sovétríkjunum og átt við harðlínu-
menn í kommúnistaflokknum;
líklega gamla stalínista; einnig um
breytta stefnu „í átt til róttækra
umbóta” og þá eiga fréttamenn við
breytingar sem gætu leitt til mark-
aðskerfis og kapítalisma. Þetta seg-
ir meiri sögu en málalengingar.
Og enn verða menn að átta sig
á því að samkvæmt íslenzkri mál-
venju eru sósíalistar hvorki jafnað-
armenn né aðdáendur markaðskerf-
is, heldur viljá þeir stjórna því eins-
og gömlu karlarnir í Sameiningar-
flokki alþýðu, Sósíalistaflokknum,
sem sagt er heyri sögunni til, en
um það má efast vegna þess kín-
verskir kommúnistar hafa svipaða
afstöðu til markaðsbúskapar og ís-
lenzkir sósíalistar. En pólskir sósíal-
istar eru tilaðmynda nær veruieik-
anum og nútímanum ef litið er á
nýlega stefnuskrá þeirra.
Alþýðulýðveldin og Sovétríkin
voru kennd við sósíahsma, en það
er ekki lengur. Orðið sósíalismi vek-
ur minningar um martröð.'
M.
(meira næsta sunnudag.)
HELGI
spjall
Ein þeirra grund-
vallarbreytinga, sem
núverandi ríkisstjórn
hefur lýst yfir að hún
vilji beita sér fyrir í
þjóðmálum, er einka-
væðing, sem gefið hefur
góða raun víða um lönd
og þá ekki sízt í Bretlandi, þar sem víðtæk
einkavæðing hefur farið fram á einum
áratug. Þegar rætt hefur verið um einka-
væðingu hér, hefur fyrst og fremst verið
fjallað um sölu ríkisfyrirtækja til einkafyr-
irtækja eða einstaklinga á hinum almenna
hlutabréfamarkaði. En eins og Páll Kr.
Pálsson, forstjóri Vífilfells hf., benti á í
greinum hér í Morgunblaðinu fyrir
skömmu fellur útboð á margvíslegri þjón-
ustu sem fram fer á vegum opinberra
aðila einnig undir þetta hugtak.
Nú þegar syrtir í álinn í atvinnumálum
má vel vera, að einkavæðing í ýmsum
myndum sé einn þeirra þátta í atvinnu-
og efnahagsmálum, sem ástæða er til að
framkvæma með meiri hraða en að var
stefnt. Ætla má, að einkavæðingin geti
verið þáttur í að hleypa nýju lífi í ýmsa
þætti atvinnulífsins ásamt því að spara
ríki og sveitarfélögum, þ.e. skattborgur-
um, verulega fjármuni.
Landsbréf hf., verðbréfafyrirtæki
Landsbankans, efndi til lokaðrar ráðstefnu
um einkavæðingu sl. fimmtudag þar sem
einn af þeim brezku sérfræðingum, sem
unnið hafa að framkvæmd einkavæðingar
þar í landi síðasta áratug, Peter Young,
flutti fróðlegt og yfirgripsmikið erindi um
einkavæðingu í Bretlandi og nefndi nokkur
hugsanleg dæmi um einkavæðingu hér.
Þessi ráðstefna Landsbréfa var haldin á
réttum tíma og á áreiðanlega eftir að verða
kveikja að frekari umfjöllun urn þessi
málefni hér.
Einkavæðing var einn af lykilþáttum í
efnahagsumbótum Thatcher. Sumt í fram-
kvæmd þeirrar stefnu í Bretlandi hefur
tekizt vel, annað miður og er skemmst að
minnast athyglisverðrar gagnrýni, sem
fram kom á vissa þætti einkavæðingarinn-
ar í samtali sem birtist hér í Morgunblað-
inu í haust við Douglas Smith, einn af
trúnaðarmönnum brezka íhaldsflokksins.
Samkvæmt þeim upplýsingum sem fram
komu hjá hinum brezka sérfræðingi á ráð-
stefnu Landsbréfa hafa 44 stórfyrirtæki í
Bretlandi verið einkavædd á þessu tíma-
bili auk smærri fyrirtækja. Þærtekjur, sem
opinberir aðilar í Bretlandi hafa haft af
sölu fyrirtækjanna til þessa dags nema
um 35 milljörðum punda og að því er
Peter Young upplýsti má búast við, að
tekjur af áframhaldandi einkavæðingu
muni nema um 5 milljörðum sterlings-
punda á ári næstu 5 árin. Um helmingur
atvinnufyrirtækja sem voru í opinberri eigu
árið 1979 hefur verið seldur til einkaaðila
og um 800 þúsund starfsmenn sem þá
voru í þjónustu opinberra aðila starfa nú
hjá einkafyrirtækjum. Fjöldi fólks sem á
hlutabréf í Bretlandi hefur aukizt úr 5%
árið 1979 í 24% árið 1990.
Þar að auki hafa 1,2 milljónir Ieigu-
íbúða, sem áður voru í opinberri eigu, ver-
ið seldar til leigjenda og nemur afrakstur
af þeirri sölu um 12 milljörðum sterlings-
punda. Fjöldi þeirra sem eiga eigið hús-
næði í Bretlandi hefur aukizt úr 52% 1979
í 67% árið 1990.
Loks hafa ákveðnir þættir opinberrar
þjónustu, ekki sízt þjónustu sveitarfélaga,
verið boðnir út og eru nú í höndum einka-
aðila og nefndi Peter Young sérstaklega
í því sambandi sorphreinsun pg gatna-
hreinsun. Og nú er í vaxandi mæli leitað
til einkaaðila um byggingu samgöngu-
mannvirkja, svo sem brúa, jarðganga,
þjóðvega, flugvalla og járnbrauta.
Allt er þetta afar fróðlegt fyrir okkur
íslendinga og óneitanlega bendir margt
til þess, að víðtæk einkavæðing geti orðið
ríkur þáttur í að losa ríki og sveitarfélög
við taprekstur á fyrirtækjum og starfsemi
sem engin ástæða er til að opinberir aðilar
hafi með höndum, afla tekna fyrir þessa
aðila til að greiða niður skuldir, spara út-
gjöld með því að bjóða út þjónustu og ýta
2
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 1991
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 23. nóvember
undir vaxtarbrodda í atvinnuiífinu með því
að gefa einstaklingum tækifæri til að tak-
ast á við ný verkefni. Þar að auki getur
einkavæðing bersýnilega auðveldað okkur
ákveðnar framkvæmdir á samdráttartím-
um, sem menn hafa 'ekki séð möguleika á
fram til þessa.
Skilyrði
einkavæð-
ingar
ÞOTT HINN
brezki sérfræðing-
ur hafi tekið sér-
staklega fram í er-_
indi sínu að hluta-
bréfamarkaður
væri ekki forsenda einkavæðingar, er
Morgunblaðið þeirrar skoðunar, að við þær
aðstæður, sem hér ríkja þurfi að gæta að
nokkrum atriðum til þess áð einkavæðing
geti heppnazt vel. Eitt af því er, að hluta-
bréfamarkaðurinn hér á Islandi lúti
ákveðnum leikreglum sem eru í samræmi
við þau skilyrði sem hlutabréfamarkaðir
starfa við erlendis og þá ekki sízt í Evrópu.
Það hefur komið skýrt í ljós á undan-
förnum misserum, að hlutabréfamarkaður-
inn hér er vanþróaður, þótt aðilar þessa
markaðar hafi verið tregir til að fallast á
það, þar til síðasta skýrsla Enskilda Secur-
ities kom fram sl. vor. Þessar takmarkan-
ir hlutabréfamarkaðarins hér hafa m.a.
komið fram í því að á honum hefur alls
ekki verið virk verðmyndun, þótt öðru
hafi verið haldið fram. í Enskilda-skýrsl-
unni var verðmyndunarkerfið hér, ef á
annað borð er hægt að tala um eitthvað
slíkt, gagnrýnt harðlega og lagt til að
verðskráning hlutabréfa yrði byggð á
raunverulegum tilboðum og sölu.
í annan stað hefur upplýsingagjöf um
markaðinn verið af mjög skomum
skammti. T.d. hefur enn ekki verið upp-
lýst hveijir keyptu myndarlegan hlut í
Flugleiðum fyrir nokkrum vikum og er þó
fyrirtækið almenningshlutafélag og hags-
munamál fyrir aðra hluthafa að hafa slík-
ar upplýsingar undir höndum. Ástæðan
fyrir því, hve þessi upplýsingagjöf hefur
veri'ð takmörkuð er ótrúleg tregða helztu
fyrirtækjanna, sem skráð eru á hlutabréfa-
markaði, til þess að skrá sig á Verðbréfa-
þingi íslands, en slíkri skráningu fylgir
ákveðin upplýsingaskylda. Þessa tregðu
er ekki hægt að skilja á annan veg en
þann, að fyrirtækin hafi viljað komast hjá
þessari upplýsingagjöf.
í þriðja lagi hefur verið nánast útilokað
að koma við framkvæmd lagaákvæða um
innheijaviðskipti, sem augljóslega er mikil
hætta á í okkar fámenna kunningjaþjóðfé-
lagi, en sú upplýsingagjöf sem skráning á
Verðbréfaþingi skyldar fyrirtækin til er
forsenda þess, að hægt sé að fylgjast með
því, hvort um innheijaviðskipti er að ræða.
Loks er brýnt, að áður en til einkavæð-
ingar kemur að nokkru ráði, verði sett
lagaákvæði, sem skylda fyrirtæki eða ein-
staklinga sem eignast hafa ákveðið hlut-
fall í öðru fyrirtæki, t.d. þriðjung, til þess
að gera tilboð í fyrirtækið allt. Ætla verð-
ur að vísu, að slík lagaákvæði komi til
sögunnar vegna aðildar okkar að evrópska
efnahagssvæðinu en augljóst er að þau
þurfa að vera til staðar þegar kemur að
umtalsverðri einkavæðingu.
I kjölfar skýrslu Enskilda Securities
hefur náðst samstaða milli stjórrivalda og
aðila hlutabréfamarkaðar um flest þessi
atriði, þótt fyrirvari skuli á því hafður þar
til í ijós kemur hvernig framkvæmdinni
verður háttað en það lofar góðu að nokkur
stærstu fyrirtækin á hlutabréfamarkaðin-
um hafa ákveðið að skrá sig á Verðbréfa-
þingi og hefði það mátt gerast mun fyrr.
Þau atriði sem hér hafa verið nefnd eru
algjör forsenda þess að hlutabréfamarkað-
urinn á íslandi iúti eðlilegum, heiðarlegum
og sanngjörnum leikreglum og það kemur
auðvitað ekki til máia að heíja víðtæka
sölu á opinberum eignum á hinum opna
hlutabréfamarkaði fyrr en þær leikreglur
hafa verið tryggðar. Við lifum ekki í þjóð-
félagi frumskógarins.
En jafnframt þarf að huga að öðrum
þáttum. Þar má nefna, að það er verulegt
og vaxandi vandamál hvað samkeppni ér
takmörkuð. Fijáls samkeppni nýtur sín vel
og blómstrar í matvöruverzlun á höfuð-
borgarsvæðinu, eins og við sjáum þessa
dagana, en því fer fjarri að hún njóti sín
eða blómstri á öðrum sviðum t.d. á fjár-
magnsmarkaðinum. Þær umræður, sem
orðið hafa að undanförnu um vaxtamál
sýna t.d. ljóslega að það er tæpast hægt
að segja að markaðsöflin virki þegar um
vexti er að ræða, eins og að var stefnt
með vaxtafrelsinu sem tekið var upp haust-
ið 1984. Þótt einokun ríkisins sé vond er
einokun einkafyrirtækja ekkert betri. Við
framkvæmd einkavæðingar þarf að huga
mjög að því að samkeppni verði til staðar.
Athyglisvert var að heyra hjá Peter Young
á ráðstefnu Landsbréfa, að þar sem ekki
hefur tekizt að tryggja samkeppni við
framkvæmd einkavæðingar í Bretlandi eru
fyrirtækin sett undir gamaldags verðlags-
eftirlit, sem er svo hart að þau mega ekki
einu sinni hækka verð á þjónustu sinni í
samræmi við verðbólgu! Hins vegar var
gagnrýni Douglas Smith, seni fyrr var
nefndur, hörðust á einkavæðingu, þar sem
næg samkeppni er ekki fyrir hendi. Hann
taldi hagsmuna neytenda ekki hafa verið
gætt sem skyldi.
Loks má nefna, að samþjöppun valds
og áhrifa hefur verið vaxandi vandamál
hér. Gunnar Helgi Hálfdanarson, forstjóri
Landsbréfa hf., vék að þessu í upphafi
ráðstefnu fyrirtækisins um einkavæðingu
og sagði m.a.: „Einnig er afar mikilvægt
að einkavæðingin leiði ekki til samþjöppun-
ar valds og að einstakir aðilar, hagsmuna-
hópar eða fyrirtæki nái ekki að treysta
stöðu sína á kostriað heildarinnar ... Ég
vil sérstaklega minna á í því sambandi að
íslendingar hafa áður gengið í gegnum
meiri háttar breytingar á þessari öld, oft
fyrir tilstilli stjórnvalda án þess að reynt
hafi verið að geta sér til um afleiðingarn-
ar. Þessar breytingar hafa ítrekað leitt til
gífurlegrar tilfærslu eigna og valda á
kostnað heildarinnar með tilheyrandi ólgu
og átökum. Þar má t.d. nefna úthlutun
innflutningsleyfa eftir heimsstyijöldina
síðari og óðaverðbólgu á sjöunda og fyrri
hluta áttunda áratugarins samfara lág-
vaxtastefnu stjórnvalda. Það ójafnræði
sem myndaðist í kjölfarið hefur komið víða
fram, t.d. á hinum viðkvæma íslenzka
hlutabréfamarkaði. Að síðustu má nefna
nýlega úthlutun fiskveiðikvóta.”
Þetta eru athyglisverðar ábendingar
sem nauðsynlegt er að hafa í huga þegar
kemur að framkvæmd einkavæðingar.
Verði að henni staðið á þann veg, að tiltölu-
lega fámennur hópur einstaklinga eða fyr-
irtækja leggi undir sig þá starfsemi sem
í boði verður, er það auðveldasta leiðin til
þess að eyðileggja einkavæðinguna þegar
í upphafi.
Búnaðar-
bankinn og
vegagerð
EITT ÞEIRRA RIK-
isfyrirtækja, sem
hvað oftast er
nefnt, þegar rætt
er um einkavæð-
ingu, er Búnaðar-
bankinn. Ástæðan er auðvitað sú, að þetta
er sú ríkiseign sem vænlegast er talið að
selja, að bankinn gengur vel, skilar ár
eftir ár góðum hagnaði og er þess vegna
talin góð söluvara. í þessu efni er hins
vegar margs að gæta.
Ef fjallað er um sölu Búnaðarbankans
í tengslum við þær forsendur fyrir einka-
væðingu sem áður var vikið að er t.d.
augljóst að samkeppni á fjármagnsmark-
aðinum er mjög takmörkuð. Hægt er að
færa fyrir því efnisleg rök að hún hafi
minnkað mjög á örfáum árum vegna sam-
einingar fjögurra banka í einn og tengsla
flestra verðbréfafyrirtækjanna við banka.
Eina verðbréfafyrirtækið sem nú er starf-
andi, sem enginn banki á aðild að, er
Handsal hf. en þess ber þó að geta, að
íslandsbanki er ekki meirihlutaaðili að
Fjárfestingarfélagi íslands hf., þótt bank-
inn eigi þar stóran hlut.
Sameining bankanna fjögurra í íslands-
banka og eignaraðild að Islandsbanka hef-
ur líka vakið upp spurningar um hvað
eðlilegt sé að einstakir aðilar eigi stóran
hlut í banka. Morgunblaðið hefur áður.
lýst þeirri skoðun að hlutur stærstu ein-
stöku hluthafanna í íslandsbanka sé of
stór. Jóhannes Nordal, formaður banka-
stjórnar Seðlabanka íslands, vék að þessu
atriði á fundi með bankamönnum sl. vor
og taldi koma til greina að setja einhver
ákvæði um hámarkseignaraðild.
-Verði Búnaðarbankinn seldur á almenn-
um hlutabréfamarkaði að óbreyttum að-
stæðum er t.d. áugljóst að stærstu hluthaf-
arnir í íslandsbanka gætu keypt jafnstóran
hlut í Búnaðarbanka og með samráði sín
í milli ráðið báðum bönkunum. Samfélagið
mundi aldrei þola slíkt. Þess vegna sýnist
full ástæða til, áður en Búnaðarbankinn
verður seldur á almennum markaði, að
sett verði lagaákvæði sem takmarki mjög
rétt einstakra aðila til þess að eiga hlut í
banka og til umræðu hlýtur að koma hvort
slík takmörkun á einnig að tryggja að
sömu aðilar geti ekki með samráði sín í
milli náð raunverulegum yfirráðum yfir
tveimur bönkum, t.d. íslandsbanka og
Búnaðarbanka.
Til upplýsingar fyrir þá sem telja að
hér sé gengið gegn þeim sjónarmiðum að
markaðsöflin eigi að ráða skal tekið fram
að á ráðstefnu Landsbréfa upplýsti Peter
Young annars vegar að Bretar hefðu sett
þak á rétt erlendra aðila til að eiga hlut
í brezkum bönkum og hins vegar að hægt
væri að koma í veg fyrir samþjöppun valds
í tengslum við einkavæðingu með sér-
stakri eignaraðild ríkisins að slíkum fyrir-
tækjum.
Umijöllun hins brezka sérfræðings um
einkavæðjngu samgöngumannvirkja var
forvitnileg. Hann tók sem dæmi hugsan-
Iega breikkun Reykjanesbrautar milli
Reykjavíkur og Keflavíkur, semtalið væri
að mundi kosta 1.200-1.400 milljónir
króna og benti á þann möguleika að
breikkun vegarins og rekstur yrði boðinn
út til einkaaðila sem hefðu síðan rétt á
að innheimta vegagjöld sem gætu numið
um 80 krónum en slík gjaldtaka mundi
gi-óflega reiknað geta staðið undir fjárfest-
ingunni.
Þetta er umliugsunai’verð. ábending. Að
vísu er ástæða til að minna á að þegar
hinn nýi vegur var opnaður fyrir þremur
áratugum var vegatollur tekinn á þessari
leið. Reiðir vegfarendur lögðu hins vegar
eld að tollskýlinu og þar með lauk tilraun-
um íslendinga til að byggja þjóðvegi með
þessum hætti! En nú er öldin önnur og
viðhorf fólks annað. Margir hafa kynnzt
slíkri gjaldtöku í öðrum löndum og sjá
ekkert athugavert við hana.
Spurning er, hvort hér er hægt að slá
tvær flugur í einu höggi: Tryggja breikkun
Reykjanesbrautar og jafnframt að sjá
verktakafyrirtækjum og starfsmönnum
þeirra fyrir nýjum verkefnum sem þessi
fyrirtæki gætu sjálf fjármagnað með þátt-
töku erlendra aðila. Slíkar hugmyndir hafa
verið ræddar í sambandi við jarðgöng und-
ir Hvalfjörð. Vel má vera, að einkavæðing
samgöngumannvirkja geti einmitt verið
mjög heppileg nú á samdráttartímum og
átt þátt í að hleypa nýjum krafti i atvinnu-
lífið. Ekki er hægt að sjá nokkur rök gegn
því, að erlendir fjárfestar gætu átt aðild
að slíkum framkvæmdum. Þeir fara hvorki
með vegina né jarðgöngin! Og miðað við
þær venjur, sem tíðkast í Bretlandi verður
ekki annað séð en hægt sé að koma í veg
fyrir óhóflega gjaldtöku slíkra fyrirtækja
með auðveldum hætti.
Loks má nefna, að brezki sérfræðingur-
inn lagði mikla áherzlu á að við fram-
kvæmd einkavæðingar í Bretlandi hefði
starfsfólki opinberra fyrirtækja sem voru
einkavædd verið auðveldað að kaupa hlut
í fyrirtækjunum með sérstöku verði hluta-
bréfa eða sérstökum greiðsluskilmálum og
hljóta slíkar hugmyndir að koma til um-.
fjöllunar t.d. í sambandi við sölu á Skipaút-
gerð ríksins, en starfsmenn fyrirtækisins
hafa sýnt því sérstakan áhuga að mynda
hlutafélag um rekstur þess. Væri ekki úr
vegi að Halldór Blöndal samgönguráðherra
og samstarfsmenn hans kynni sér sérstak-
lega þær leiðir, sem þarna hafa verið farn-
ir svo og byggingu og rekstur samgöngu-
mannvirkja á vegum einkaaðila, sem aug-
ljóslega geta verið merkileg nýjung í okk-
. ar atvinnulífi.
„Þess vegna sýn-
ist full ástæða til,
áður en Búnaðar-
bankinn verður
seldur á almenn-
um markaði, að
sett verði laga-
ákvæði sem tak-
marki mjög rétt
einstakra aðila til
þess að eiga hlut
í banka og til
umræðu hlýtur að
koma hvort slík
takmörkun á
einnig að tryggja
að sömu aðilar
geti ekki með
samráði sín í milli
náð raunveruleg-
um yfirráðum yf-
ir tveimur bönk-
um, t.d. íslands-
banka og Búnað-
arbanka.”