Morgunblaðið - 19.01.1992, Blaðsíða 18

eftir Guðmund Halldórsson
ÞEGAR uppljóstranir
um glæpi og mistök Stal-
íns fóru að birtast í
sovézkum blöðum og
tímaritum fyrir nokkrum
árum áttu ýmsir lesendur
þeirra erfitt með að
kyngja því að hann hefði
verið lélegur herforingi.
Fullyrt var að Stalín hefði
verið óviðbúinn innrás
nazista 1941, eins og al-
mennt hefur verið vitað,
vegna þess að hann hefði
borið óttablandna virð-
ingu fyrir Hitler. Víðtæk-
ar njósnir Þjóðverja á
sovézkri grund voru látn-
ar viðgangast, þýzkar
herflugvélar fengu að
fljúga óáreittar yfir Sov-
étríkin og afleiðingin
varð sú að 1200 sovézkum
herflugvélum var grand-
að á fyrsta degi stríðsins.
Stalín hafði sett traust sitt á
griðasáttmálann við Hitler,
sem kom heimsstyijöldinni
af stað. Samningurinn kvað
á um hlutleysi, skiptingu
Póilands, áhrifasvæði í
Austur-Evrópu og viðskipti,
sem tryggðu Þjóðvetjum matvæli
og olíu. Stalín taldi að hann hefði
leikið á Hitler með samningnum,
sem væri snilldarverk og mundi
gera honum kleift að fylgjast með
úr fjarlægð þegar Þjóðveijar réðu
niðurlögum Frakka og Breta og
reka síðan rýtingsstungu í bakið á
nazistum þegar vel stæði á.
Griðasáttmálinn sannfærði Stal-
ín um að Hitler mundi ekki ráðast
á Sovétríkin, en honum skjátlaðist
hrapallega. Eftir sigra sína í vestri
sneri Hitler sér í austur til að
ganga milli bols og höfuðs á fyrr-
verandi óvini sínum. Stalín trúði
hvorki viðvörunum njósnarans
Sorge í Tókýó né Churchill og
Roosevelt. Hann trúði jafnvel ekki
skýrslum eigin hershöfðingja um
aukinn liðssafnað á landamærun-
um.
Viku fyrir innrásina reyndi Stal-
ín að koma sér í mjúkinn hjá Hitl-
er með því að minna hann á að
Rússar hefðu staðið við alla gerða
samninga. Átta tímum áður en
innrásin hófst kvað hann vísbend-
ingar um yfirvofandi árás ekki
marktækar, en samþykkti að her-
inn yrði varaður við.
Lamaðist
Stalín lét jafnvel ekki sannfæ-
rast eftir að innrásin hófst kl. 4
f.h. 22. júní. Skipanir um algert
viðnám voru ekki gefnar fyrr en
fjórum tímum síðar. Þjóðinni var
ekkert sagt fyrr en á hádegi og
Molotov hafði orð fyrir valdaforyst-
unni, ekki Stalín, sem lokaði sig
inni í sumarbústað sínum í ná-
grenni Moskvu og talaði ekki við
nokkurn mann lengi á eftir. Þegar
hann náði sér sagði hann: „Við
tókum við miklum arfi frá Lenín
og höfum klúðrað öllu!“ Molotov
horfði á hann furðu lostinn. Þegar
hann ávarpaði þjóðina í útvarpi var
hann í svo miklu uppnámi að átak-
anlegt þótti að hlusta á hann.
Áföll Rússa fyrstu vikur stríðs-
ins áttu sér enga hliðstæðu. í októ-
ber höfðu Þjóðveijar setzt um Len-
íngrad og sótt upp að borgarhliðum
Moskvu. Þjóðveijar náðu allri
Úkraínu og skriðdrekar þeirra
sóttu til Kákasus. Eyðileggingin
var gífurleg og manntjónið ótrú-
legt. Þúsundir flúðu frá Moskvu
og kveikt var í skjölum í aðalstöðv-
um leynilögreglunnar í Lubjanka.
Tilfínnanlegur skortur var á
hæfum herforingjum eftir hreins-
anirnar fyrir stríðið. Eftir ósigrana
voru fleiri háttsettir foringjar lífl-
átnir, en hæfir menn völdust til
forystu í yfirherstjórninni, Stavka,
Zjúkov, Sjaposjnijov, Vasílíevskíj
og Antonov. Herforingjum á borð
við Rokossovskíj var sleppt úr
fangelsi.
Sókn nazista var var stöðvuð,
að minnsta kosti í bili. Vetrarhörk-
ur hjálpuðu upp á sakimar, en
þegar Zjúkov sýndi Stalín snjallar
áætlanir um gagnárás á Stalíngrad
„lét hann sér fátt um finnast".
Allt varð að lúta því markmiði að
stökkva innrásarliðinu á flótta.
Gömul hermennskuhefð var endur-
vakin, þar með taldar foringjagráð-
ur og orður. Aftur var leyft að
hylla þjóðhetjur á borð við Alex-
ander Nevskíj og Kutuzov mar-
skálk.
Að lokum fögnuðu herir Stalíns
sigri. í veizlu með herforingjum í
Kreml skálaði Stalín fyrir „rússn-
esku þjóðinni", sem hefði verið
staðföst og trú og barizt til sigurs,
þótt aðrar þjóðir kynnu að hafa
Marpir httfOu
ástæðu til
að myrða
Stalín
látið hugfallast og snúizt gégn leið-
toga sínum. Samkvæmt nýju, sov-
ézku riti um ævi Stalíns eftir
Volkogonov hershöfðingja er lík-
legt að auk 22 milljóna fórnar-
lamba Stalíns hafí 27 milljónir fall-
ið í stríðinu. Að hve miklu leyti
mannfallið kunni að hafa verið
Stalín að kenna er ósagt látið.
Allsráðandi
Stalín fór einu sinni til vígstöðv-
anna, en hélt sig í 40 km fjarlægð
frá vígvellinum. Þegar hann sótti
ráðstefnuna í Teheran 1943 ferð-
aðist hann með flugvél í fyrsta og
eina skiptið á ævinni og hitti
Churchill og Roosevelt. Hann hitti
þá aftur í Jalta og taldi sig hafa
tryggt samkomulag við Churchill
og jafnvel Roosevelt um áhrifa-
svæði, en tók enga áhættu og
tryggði valdatöku hliðhollra ríkis-
stjórna í skjóli Rauða hersins í
Austur-Evrópu. Hann gerði sér
vonir um sex milljarða dollara lán
frá Bandaríkjamönnum, en þær
dofnuðu þegar Rossevelt andaðist
í apríl 1945.
Síðasti leiðtogafundurinn fór
fram í Potsdam, þar sem Stalín
hitti Truman í stað Roosevelts og
Attlee í stað Churchills. Truman
sagði honum að Bandaríkjamenn
ættu kjarnorkusprengju, en þagði
um áhrifamátt hennar. Stalín
þagði um tilraunir Japana til að
fá Rússa til að hafa milligöngu um
friðarviðræður við Vesturveldin.
Þegar kjarnorkusprengju var varp-
að á Hiroshima flýtti Stalín sér að
segja Japönum stríð á hendur og
10 dögum síðar hafði hann náð
aftur mestöllu því svæði, sem
Rússar höfðu misst í stríðinu við
Japana 1904-1905.
Tveimur árum síðar hafði tog-
streita milli Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna snúizt upp í „kalt stríð“,
sem átti rætur að rekja til yfirráða
Rússa yfír Austur-Evrópu og uggs
um hernaðarmátt Sovétríkjanna.
Þýzkaland varð aðalvettvangur
þessarar baráttu vegna tilrauna
Rússa til að einangra Berlín og
NATO var stofnað 1949.
Síðustu æviár sín var Stalín
valdameiri en nokkur annar harð-
stjóri í sögunni. „Herbúðir komm-
únista“ náðu frá Saxelfi til frum-
skóga Víetnams og virtust órofa
heild. í Sovétríkjunum þorði enginn
að vefengja ákvarðanir valdhaf-
anna. í opinberum áróðri var lögð
áherzla á „óijúfanlega samstöðu
sovézku þjóðanna undir forystu
J.V. Stalíns“ og hvatt til „stöðugr-
ar árvekni" gegn leynilegum út-
sendurum vestrænna heimsvalda-
sinna.
Ótrúlegur fjöldi var fluttur í
fangabúðir í Síberíu vegna gruns
um svik. „Hinn almáttugi leiðtogi",
vozjd, stjórnaði með flóknu skrif-
stofukerfi, sem grundvallaðist á
leynilögreglunni MVD, stjómum
fyrirtækja og kommúnistaflokkn-
um. Enginnlvar óhultur, ekki einu
sinni þeir sem tilheyrðu valdahóp-
unum, og allir höfðu gætur á ná-
unganum. Lögreglunjósnarar voru
á hverju strái og óviðeigandi skoð-
anir þýddu fangavist. Minnst 12
milljónir hungraðra fanga, sem