Morgunblaðið - 19.01.1992, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. JANUAR 1992
19
flestir voru saklausir þræluðu íót-
al„vinnubúðum“.
Sjúkleg tortryggni
Vinnuþrælarnir stóðu neðst í
þjóðfélagsstiganum. Smábændur á
samyrkjubúum stóðu þrepi ofar,
en fengu lítið sem ekkert fyrir
framleiðsluna og voru hnepptir í
átthagafjötra. Sjálfsbjargarvið-
leitni var kæfð með ótal reglugerð-
um. Iðnverkamenn stóðu skár að
vigi, en urðu að vinna baki brotnu
til að fylla „kvóta“, sem laun þeirra
byggðust á.
Þessi vinnuþrælkun gerði Sovét-
ríkin að einu mesta iðnaðarstór-
veldi heims og bætti gífurlegt tjón
af völdum stríðsins. Iðnaðurinn
varð háþróaður, en þá komu upp
ný vandamál, sem ekki var hægt
að leysa með gömlum skriffinns-
kuráðum. Sérfræðingar þurftu
aukið sjálfstæði til að taka skyn-
samlegar ákvarðanir, en miðstýr-
ingin kom í veg fyrir það.
Menntamenn urðu að styðja
„fiokkslínuna" á hveiju sem dundi.
„Sósíal-realismi" réð ríkjum í bók-
menntum og listum. Kjarnorkueðl-
isfræðingar og nokkrir aðrir vís-
indamenn voru látnir í friði, en líf-
fræðingar urðu styðja furðukenn-
ingar Lysenkos, skjólstæðings
Stalíns.
Stalín slakaði aldrei á klónni og
snerist gegn eigin stuðningsmönn-
um með hverri hreinsuninni á fæt-
ur annarri. Ný „samsæri" voru
afhjúpuð. Zjadnov og aðrir leiðtog-
ar flokksins í Leníngrad voru
þurrkaðir út 1948, gefið að sök
að hafa unnið að því að flytja þang-
að höfuðborg Sovétríkjanna.
Menningarleiðtogar af gyðinga-
ættum voru þurrkaðir út og heift-
úðug herferð var hafin gegn gyð-
ingum.
Sjúkleg tortryggni Stalíns jókst
með aldrinum og magnaðist vegna
kalda stríðsins og þar sem honum
tókst ekki að kúga félaga sína í
flokknum til hlýðni. Þijózka Titos
í Júgóslavíu og sigur Mao Tse-
tungs í Kína grófu undan öryggis-
kennd hans og völdum. Leynilega
stuðningsmenn þeirra varð að upp-
ræta hvað sem það kostaði.
Þannig var Stalín þjakaður af
ótta síðustu æviárin, sem voru
gleðisnauð og dapurleg. Hann ein-
angraðist í Kreml og lét sig dreyma
um ódauðleika. Læknar, sem fundu
upp „lyf“ við elli, voru heiðraðir
og greinar birtust í blöðum um
fjallabúa í Georgíu, sem næðu 130
til 140 ára aldri. Stalín fylltist
óbeit á læknum, sem færðu honum
slæmar fréttir. Traust hans á
venjulegum lækningum dvínaði og
hann fór að lækna sig sjálfur.
Læknasamsærið
Síðasta ár ævinnar vann Stalín
að undirbúningi mestu hreinsunar
sinnar. I þetta skipti átti hún að
beinast gegn elztu fulltrúunum í
stjórnmálaráðinu, sem höfðu lifað
af fyrri hreinsanir — Vorosjilov,
sem hann grunaði um njósnir fýrir
Breta, Molotov, sem hann grunaði
um zíonisma en þjónaði honum af
trúmennsku þótt konu hans hefði
verið varpað í fangelsi, Mikojan,
elzta samstarfsmanninum frá
Kákasus sem var enn á lífi, Búlg-
anín, hinum drykkfellda stjórn-
málahershöfðingja, Malenkov, sem
taldi sig sjálfkjörinn arftaka, og
Khrústsjov, sem hann gerði að fífli
með því að láta hann dansa úkr-
aínska þjóðdansa. Lögreglustjór-
inn Bería var einnig í hættu.
Hreinsunin átti ekki að ein-
skorðast við þessa „nánustu vopna-
bræður“ Stalíns. Hann hafði einnig
uppi áform um „endanlega lausn“
„gyðingavandamálsins" í Rúss-
landi. Hann ætlaði að flytja alla
sovézka gyðinga, sem voru þijár
eða fjórar milljónir, til Síberíu og
íhugaði jafnvel þann möguleika að
senda þangað alla íbúa Úkraínu,
sem voru rúmlega 20 milljónir.
Á 19. flokksþinginu í október
1952 var samþykkt að fjölga í for-
sætisnefndinni, sem tók við hlut-
verki stjórnmálaráðsins, en öll
Árás Þjóðverja
á Rússland:
Rússar óvið-
búnir.
Stalín 1941: treysti samningnum
við Hitler.
Arftakinn: Malenkov var í orði kveðnu valdamestur eftir dauða Stal-
íns.
H?
Sorg á Rauða torginu: dýrkaður þrátt fyrir kúgun.
raunveruleg völd voru falin leyni-
legri „innri nefnd“. Þetta var
greinilega liður í tilraunum Stalíns
til að einangra nánustu samstarfs-
menn sína. Á þinginu gagnrýndi
Khrústsjov „skort á árvekni“ og
beindi þannig spjótum sínum að
Bería. Bería gagnrýndi Stalín
óbeint fyrir þjóðrembing vegna
herferðar hans gegn gyðingum og
fámennri þjóð í Kákasus, sem hann
tilheyrði (Míngrelum). Þó hélt hann
völdum sínum.
Hinn 13. janúar 1953 var til-
kynnt að nokkrir kunnir læknar í
Moskvu hefðu verið handteknir,
ákærðir fyrir að hafa myrt Zjadnov
og fleiri valdamikla stjórnmála-
menn og herforingja. Margir lækn-
anna voru gyðingar. Itarlega var
sagt frá þessu „læknasamsæri“ í
blöðum og áskoranir birtar um
„aukna árvekni“ (sem gat virzt
gagnrýni á Bería). Samsærið var
greinilega undanfari hreinsunar og
liður í baráttu Stalíns gegn gyðing-
um.
Dauðastríðið
Allt í einu hætti Pravda áróðurs-
herferðinni 2. marz. Eitthvað hafði
gerzt. Sama dag hringdi Malenkov
í dóttur Stalíns, Svetlönu, tilkynnti
að faðir hennar væri alvarlega
veikur og bað hana að koma strax
til sumarbústaðar hans, Kuntsevo.
Þar hitti hún fjölda stjórnmála-
manna og lækna, sem vissu ekki
sitt rjúkandi ráð.
Svetlönu var sagt að Bería,
Malenkov, Búlganín og Khrústsjov
hefðu snætt kvöldverð með Stalín
28. febrúar og að veizlan hefði
staðið fram undir morgun, sem var
alvanalegt. Ekkert hefði heyrzt frá
Stalín sunnudaginn 1. marz, en
hann hefði fundizt liggjandi hjá
legubekk á gólfinu í svefnherbergi
sínu snemma morguns 2. marz.
Stalín hafði fengið heilablóðfall.
Að sögn Svetlönu voru allir sam-
starfsmenn hans sorgbitnir nema
Bería, sem gat vart dulið gleði sína.
Seinna sagði Khrústsjov að Bería
hefði verið fullur kátínu, en kropið
á kné í hvert sinn sem Stalín virt-
ist ná meðvitund, vætt hendur
hans með tárum og skriðið skyrp-
andi í burtu.
Fjórða marz tilkynnti Pravda að
Stalín hefði veikzt í Kreml og Ber-
ía, Malenkov, Búlganín og
Khrústsjov væru teknir við stjórn-
inni. Stalín lézt 9.50 e.h. 5. marz.
Rétt áður virtist hann ná meðvit-
und og lyfta hægri hendinni eins
og hann vildi vara samstarfsmenn
sína við og áminna þá.
Eins og Alex de Jonge bendir á
í bók um Stalín eru ótal útgáfur á
dauða hans. Bollalagt hefur verið
hvenær hann hafi fengið slag og
hvort hann hafi látizt af eðlilegum
orsökum eða flýtt hafi verið fyrir
dauða hans. Haldið hefur verið
fram að kastazt hafi í kekki í boð-
inu 28. febrúar, fyrirætlanir Stal-
íns um nauðungarflutninga á gyð-
ingum verið gagnrýndar og þess
krafizt að hann segði af sér. De
Jonge telur ólíklegt að nokkur
hafi tekið slíka áhættu, þar sem
hreinsanir voru í aðsigi og engum
að treysta.
Flestir samstarfsmenn Stalíns
virtust tengdir gyðingum. Óve-
fengjanlegt er að Pravda hætti
herferðinni gegn gyðingum 2.
marz. Blaðið fór í prentun síðdegis
daginn áður og de Jonge segir að
aðeins einhver, sem hafi vitað að
Stalín lá fyrir dauðanum, hafi get-
að fyrirskipað slíka stefnubreyt-
ingu. Sennilega hafi Stalín því
fengið heilablóðfall einhvern tíma
frá kvöldi 28. febrúar til síðdegis
1. marz. Valdaforystan virðist hafa
tekið sér sólarhrings frest til að
hringja í Svetlönu, líklega til að
tryggja snurðulaus valdaskipti.
Var hann myrtur?
Sagnfræðingurinn Avtorkhanov
hefur gefið í skyn að Stalín hafi
verið myrtur, en Medvedev og fleiri
eru honum ósammála. Avtork-
hanov segir að Bería, Malenkov,
Kkrústsjov og Búlganín hafi vitað
að þeir hafi átt það á hættu að
verða skotnir og velt fyrir sér
ýmsum möguleikum, til dæmis að
neyða Stalín til að segja af sér,
en komizt að þeirri niðurstöðu að
bezta lausnin væri að Bería sæi
um að hann yrði myrtur. Aðgerð-
inni hafi verið gefið dulnefnið
Mozart í stíl við Mozart og Salieri
eftir Púsjkín, þar sem Salieri byrl-
ar Mozart eitur. Bería hafi farið
að dæmi Salieris og eitrað fyrir
Stalín.
De Jonge bendir á Bería, Mal-
enkov, Khrústsjov og Búlganín
hafi allir haft ástæðu til að myrða
Stalín og það höfðu fleiri. Hefði
hann ekki dáið hefðu þeir sjálfir
verið drepnir. Allir mundu eftir
hreinsununum fyrir stríð og vissu
hvað til stóð. Stalín hafði sett
læknasamsærið á svið, enda var
öllum læknunum sleppt eftir dauða
hans nema tveimur (sem virðast
hafa látizt í fangelsi).
Þótt Stalín gerði allar nauðsyn-
legar ráðstafanir til varnar tilræð-
ismönnum og óttaðist ekkert eins
mjög og eitur hafði Beria gert viss-
ar breytingar á starfsliði hans. Þær
kunna að hafa veitt eiturbyrlara
næg tækifæri að sögn de Jonges
og læknar höfðu einnig næg tæki-
færi. Stalín hafi dáið á „heppileg-
um tíma“, því að leiða átti læknana
fyrir rétt innan tíu daga.
Margt var einkennilegt við
dauða Stalíns. Tónskáldið Sjos-
takovitsj hélt því fram að hljóm-
plata með pínaókonzert eftir Moz-
art hefði verið á grammófóni Stal-
íns þegar hann lézt. Því var haldið
fram að samsærismennirnir hefðu
bundizt fastmælum um að „koma
og hlusta á Mozart“ þegar þeir
hittust. De Jonge telur hugsanlegt
að Sjostakovitsj hafi fengið óljósar
fréttir af samsærinu og nafnið á
aðgerðinni hafi breytzt í hljómplötu
í meðförum hans. Einnig kunni
einn samsærismanannana að hafa
brugðið plötunni á fóninn af því
að honum hafi þótt það fyndið.
Öruggari vitneskja liggur fyrir
um framkomu Bería eftir morðið.
Svetlana segir að hann hafi flýtt
sér að koma öllu í röð og reglu
og fjarlægja húsgögn og aðra inn-
anstokksmuni. Starfsfólkið, sem
var á snærum öryggisþjónustunn-
ar, var sent í burtu. Tveir lífverðir
Stalíns frömdu sjálfsmorð. Á tíma-
bili vildi Khrústsjov að talið væri
að Stalín hefði verið myrtur. „Sag-
an greinir frá mörgum grimmum
harðstjórum, sem stjórnuðu með
exi og féllu fyrir exi,“ sagði hann
1964.
Fall Bería
Eftir dauða Stalíns leyndi sér
ekki að Khrústsjov var valdamest-
ur í hinni „samvirku forystu", sem
tók við. Valdabarátta var hafin og
Bería var grunaður um að reyna
að verða nýr Stalín. í fyrstu var
hann talinn ósigrandi, þar sem
leynilögreglan var undir hans
stjórn. Seinna sagði Khrústsjov að
hann og fleiri valdamenn hefðu
ekki þorað að yfirgefa skrifstofur
sínar í hálfan mánuð af ótta við
að verða handteknir á heimleið.
Khrústsjov lýsti því hvernig
smám saman hefði verið grafið
undan Bería. Að lokum voru for-
sætisnefndir ríkisstjórnarinnar og
miðstjórnarinnar kvaddar til fund-
ar í Kreml. Malenkov sagði að tek-
in yrðu fyrir flokksmál og
Khrústsjov bað um orðið. Bería,
sem sat við hliðina á honum,
spurði: „Hvað er á seyði, Níkíta?“
Khrústsjov svaraði honum engu
og flutti ræðu um syndaferil hans.
Þegar Khrústsjov hafði lokið
máli sínu þrýsti Malenkov á hnapp
og inn ruddust 11 vopnaðir herfor-
ingjar með Zjúkov í broddi fylking-
ar. Þeir höfðu verið fengnir til að
taka þátt í samsærinu og handtaka
Bería, því að lífverðirnir í Kreml
voru undirmenn hans og þeim var
ekki treyst.
„Sem formaður ráðherranefndar
Sovétríkjanna bið ég þig að hneppa
Bería í varðhald vegna rannsókn-
ar, sem mun fara fram á ákærum
gegn honum,“ sagði Malenkov við
Zjúkov.
„Upp með hendur!“ sagði
Zjúkov. Bería seildist eftir skjalat-
ösku í gluggasyllu fyrir aftan
hann. Khrústsjov hélt að skamm-
byssa væri í töskunni og kom í veg
fyrir að Bería næði í hana, en
hann reyndist óvopnaður. Moska-
lenko, yfirmaður loftvarna, tók
Bería í sína vörzlu og færði hann
til aðalstöðva sinna.
Tilkynnt var að Bería hefði ver-
ið handtekinn 10. júlí. Seinna var
hann leiddur fyrir leynilegan dóm-
stól og skotinn ásamt fimm vitorðs-
mönnum fyrir glæpi á Stalínst-
ímanum. Mörgum létti þegar þeir
fréttu að lögreglustjóri Stalíns
væri látinn. Nýtt tímabil virtist
runnið upp.