Morgunblaðið - 01.05.1992, Blaðsíða 32

Morgunblaðið - 01.05.1992, Blaðsíða 32
32 MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 1. MAÍ 1992 MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 1 MAÍ 1992 33 Útgefandi Framkvæmdastjóri Ritstjórar Fulltrúar ritstjóra Fréttastjórar Ritstjór’narfulltrúi Árvakur h.f., Reykjavík Haraldur Sveinsson. Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen. Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson. Björn Vignir Sigurpálsson. Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal- stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar- gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 110 kr. eintakið. 1. maí Endurskoðuð þjóðhagsspá gerir ráð fyrir að lands- framleiðsla dragist saman um 2,8% og þjóðartekjur um 3,8% milli áranna 1991 og 1992. Gert er ráð fyrir að afli á fostu verðlagi dragist saman um 2% frá árinu 1991. Enn- fremur að viðskiptakjör þjóð- arinnar á heildina litið versni um 4%. Spáð er hægum hag- vexti 1993-1995, eða aðeins um 1%, ef ekki verður úr ál- versframkvæmdum á tímabil- inu. Það jákvæða í stöðunni er hjöðnun verðbólgunnar. Tvö ár í röð, 1990 og 1991, hefur verðbólgan mælst í eins stafs tölu og síðastliðna sex mán- uði var verðbólgan aðeins 1,5% miðað við heilt ár. Til samanburðar mældist verð- bólga hér 34% að meðaltali 1970-1990 en 7% í OECD- ríkjunum. Það er mjög mikilvægt að stöðugleikinn í verðlagi og þaunum verði festur í sessi. Áframhaldandi stöðugleiki er mikilvægasta forsenda þess að okkur takist að brjótast út úr stöðnun, sem ríkt hefur í efnahagsstarfsemi hér á landi í rúm fjögur ár; mikil- vægasta forsenda þess að skapa hér skilyrði til heil- brigðs hagvaxtar án verð- bólgu. Skráð atvinnuleysi var um 1,5% af vinnuframboði árið 1991 sem samsvarar því að um 1.900 einstaklingar hafi verið án vinnu að meðaltali. Atvinnuleysi í janúar 1992 fór upp í 3,2% af vinnufram- boði sem jafngildir því að um 4.000 manns hafi verið án atvinnu að meðaltali í mánuð- inum. Þetta var meira at- vinnuleysi en verið hefur hér á landi síðan seint á sjöunda áratugnum. Atvinnuleysið fór niður í 2,8% í febrúar en aft- ur upp í 3,1% í marz. í spá Þjóðhagsstofnunar, sem gerð er með ýmsum fyrirvörum, er spáð 2,6% atvinnuleysi að meðaltali á árinu 1992. Staðan á vinnumarkaðin- um er ekki burðug þegar launþegar efna til hátíða- halda 1. maí á fimmta sam- dráttarárinu í röð í þjóðarbú- skapnum. En mergurinn málsins er að við erum þrátt fyrir allt betur í stakk búin til að takast á við vandamálin en nokkru sinni fyrr. Og hjöðnun verðbólgunnar og stöðugleikinn í efnahagslíf- inu, sem vannst í kjölfar þjóð- arsáttar, gera okkur möglegt að kortleggja leið út úr efna- hagskreppnunni. Við þurfum fyrst og fremst að búa atvinnuvegum okkar viðunandi rekstrar- og sam- keppnisstöðu. Til þess að svo megi verða þurfum við að laga þjóðarbúskap og starfs- umhverfi atvinnuvega okkar að þeirri þróun sem fyrirséð er í umheiminum. Við þurfum að færa okkur í nyt þær vinnuaðferðir á sviði atvinnu- og efnahagsmála, sem lengst hafa skilað velferðarríkjum heims í hagvexti og almenn- um lífskjörum. Við þurfum ekki síður að forðast þau miðstýringarmistök sem við blasa í ijúkandi efnahags- rústum sósíalismans í Austur-Evrópu. Við skulum hafa hugfast að kostnaðarleg undirstaða lífskjara okkar og þess vel- ferðarkerfis, sem við viljum varðveita, verður ekki tryggð til frambúðar nema í arðgæfu atvinnulífi. Við sækjum hvort tveggja, ráðstöfunartekjur heimila og einstaklinga og samneyzlu þegnanna (al- mannatryggingar, heilbrigð- isþjónustu, skólakerfi o.s.frv.) til þeirra verðmæta, sem til verða í þjóðarbú- skapnum á hverri tíð, og þeirra viðskiptakjara við um- heiminn, sem okkur tekst að semja um. Sjálfstæðisbarátta okkar á síðasta áratug aldar- innar verður fyrst og fremst baráttan fyrir varanlegu efnahagslegu fullveldi. Sú barátta verður ekki sízt háð á vettvangi atvinnumála, efnahagsmála og milliríkja- viðskipta. Við þurfum að samhæfa lögmál markaðarins og mannúð og samhygð al- mennrar velferðar. Við þurf- um að treysta kostnaðarlega undirstöðu lífskjara okkar og velferðar með hagvexti án verðbólgu. Með þeim orðum árnar Morgunblaðið launþeg- um framtíðarheilla á hátíðis- degi þeirra. Aðalsteinn Davíðsson; Vainö Linna þjóðskáld Finna Váinö Linna Þá daga sem við íslendingar fogn- uðum níræðisafmæli Halldórs Lax- ness kvöddu Finnar hinstu kveðju eitt höfuðskáld sitt á 20. öld, Váinö Linna. Váinö Linna fæddist 20 des. 1920. Eftir skólaskyldu fór hann að vinna daglaunavinnu við landbúnað, skógarhögg og á sögunarstöð. Átján ára gamall flutti hann til Tampere, iðnaðarborgar sem á sínum tíma var þekktust fyrir vefnaðarverksmiðjur sínar. Þar fór hann að vinna sem iðnverkamaður við Finlayson verk- smiðjurnar 1938-40, þá var hann kvaddur í herinn. Hann fór aftur til Finlayson 1944-1955. Frá 1955 gat Linna lifað af ritstörfum sínum eftir viðtökur þær sem bók hans Tuntem- aton sotilas (Óþekktur hermaður) fékk. Váinö Linna hlaut margháttaða viðurkenningu sem rithöfundur fyrir utan þá viðurkenningu sem fólst í viðbrögðum þjóðar hans við bókum hans. Hann hlaut bókmenntaverð- laun Norðurlandaráðs 1963 fyrir síð- asta bindi sögu sinnar um finnska kotbóndann, Táállá Pohjantáhden alla I-III (Hér undir Norðurstjörnu). Árið 1965 var hann gerður heiðurs- doktor í félagsfræði við háskólann í Tampere. Árið 1977 var stofnað sér- stakt Váinö Linna-félag sem stendur fyrir „Pentinkulmadögum" í fæðing- arsveit hans (Pentinkulma er sveitin undir Norðurstjörnu). Árið 1980 fékk Linna heiðurstitilinn „akateemikko" (félagi í akademíunni). Linna getur ekki kallast afkasta- mikill rithöfundur þótt áhrif hans hafi orðið gífurleg. Eftir 1962 hafa ekki komið út nema tvær bækur eft- ir hann: Ritgerðasafnið Oheisia 1967 (Meðfylgjandi) og safn af ræðum og greinum Murroksia 1990 (Umbrot). Hann var alvarlega hjartveikur og heilsulaus hin síðari ár en var ekkert að vorkenna sjálfum sér, hann kast- aði engri dulúð á þögn sína. Hann sagðist búinn að segja það sem hann hafði að segja. Ef hann héldi áfram færi hann að endurtaka sig. Skáldið þurfti heldur ekki að bæta neinu við til að auka við hæð sína blaðsíðu- íjöldi er ekki endanleg mælieining á ritverk. Váinö Linna andaðist í heimabæ sínum Tampere, þriðjudaginn 21. apríl sjötíu og eins árs að aldri. Váinö Linna verður minnst fyrir tvennt í finnskri menningarsögu. Hann hratt af stað þjóðmálaum- ræðu sem allir eru á einu máli um að hafi hreinsað andrúmsloftið í land- inu. Enginn hefur lagt eins mikið af mörkum á 20. öld til þess að skapa nýja sjálfsvitund og nýjan söguskiln- ing í Finnlandi. Hann er framúrskarandi snjall rit- höfundur að listrænum stílbrögðum, Bókmenntir Jóhann Hjálmarsson Finnski rithöfundurinn Vainö Linna lést 21. apríl sl. 71 árs að aldri. Kunnasta verk hans er Óþekkti hermaðurinn (1954). Fyr- ir Syni þjóðar (1962) hlaut hann bókmenntaverðlaun Norðurlanda- ráðs 1963. Að Váinö Linna látnum hafur framlag hans til finnskra bókmennta óspart verið lofað. Fyrirsagnir eins og Hann skapaði mynd Finnlands og Hann setti svip á samtímasögu Finn- lands eru algengar í finnskum blöð- um og menn draga ekki í efa að hann hafi verið einn helsti höfundur aldarinnar. Þegar Óþekkti hermaðurinn kom en ef til víll hefur áhugi samlanda hans á sögulegum kjarna skáldsagna hans stundum leitt hug þeirra frá því hve stórbrotinn hann er sem skáldsagnahöfundur. Váinö Linna hóf að skrifa úti á víglínunni, hann skrifaði eins konar dagbók um það sem fyrir augun bar en sú dagbók er glötuð. Þegar hann kom aftur í verksmiðjuna hélt hann áfram að skrifa, hann reyndi m.a. að koma á framfæri ljóðabók en hún hlaut ekki náð fyrir augum útgef- enda. Fyrstu bækur hans á prenti eru Páámáárá (Markmið) 1947, að nokkru sjálfsmynd hans sett fram sem þróunarsaga ungs manns, og Mustarakkaus (Myrk ást) 1948, harmsaga um afbrýðisemi. Þessar bækur seldust ekki mikið þótt þær fengju nokkuð góðar viðtökur gagn- rýnenda sem margir bentu á ótv- íræða hæfileika höfundarins unga. En hér með var Váinö Linna kominn inn í hóp upprennandi rithöfunda í Tampere og það varð honum hvatn- ing og stuðningur. Hann gaf sér góðan tíma fyrir næstu bók sína, Tuntematon sotilas (Óþekktan her- mann). Sú bók olli ekki einungis straumhvörfum í lífi höfundarins, heldur markaði hún einnig viss tíma- mót í Finnlandi. Óþekktur hermaður, sem kom á jólabókamarkaðinn 1954, er ein mest selda bók sem út hefur komið í Finn- landi. Selst hefur yfir milljón ein- taka, eða ein bók á fjóra íbúa í land- inu. Bókin, sem kom út rétt fyrir jól, var gripin til kvikmyndunar strax í janúar og myndin (leikstjóri Edvin Laine) hlaut sömu undirtektir og sagan og allar horfur á að hún verði jafn klassísk. Óþekktur hermaður hefur verið þýddur á 23 Lingumál, nú síðast á rússnesku. Á ísiensku kom bókin út í þýðingu Jóhannesai^ Helga 1971. Linna fylgdi þessum sigri eftir með skáldsögunni Tááliá Pohjantáhden alla I-III (Hér undir Norðurstjörnu) sem kom út 1959, 1960 og 1963. Hér undir Norðurstjörnu I-III kom út nánast samtímis í sænskri þýð- ingu, hvert bindi með sinn titil: Högt bland Saarijárvis moar, Upp trálar og Söner av ett folk, og er sennilegt að þessi nöfn séu valin í samráði við Linna því að þau hafa djúpa merk- ingu fyrir Finna; fyrsta og síðasta nafnið vísa til alþekktra kvæða eftir Runeberg (Bonden Paavo og Björne- borgarnas marsch) en miðnafnið vís- ar til Alþjóðasöngs verkamanna (Fram, þjáðir menn ... ). Sagan fjall- ar um síðustu skeið leigukotabúskap- ar í Finnlandi, frásögnin hefst 1884 og lýkur ekki fyrr en eftir seinni heimsstyijöld. Þessi bók hefur verið þýdd á 11 tungumál. Hér undir Norð- út var hart deilt um þá mynd sem Linna dró upp af hermennsku og stríði. Sumum þótti beiskt raunsæi hans og háð fjarri hetjuhugsjónum þjóðarinnar, þeirri hugmynd sem menn gerðu sér um hið svokallaða Framhaldsstríð milli Finnlands og Sovétríkjanna. Gagnrýnisraddirnar hafa þagnað og nú fullyrða menn að skáldsögur Linna hafí sameinað þjóðina fremur en sundrað henni og verk hans hafi stuðlað að þeim sögu- skilningi sem nú ríkir. Kvikmynd Edvins Laines gerð 1955 eftir Óþekkta hermanninum hefur ekki spillt fyrir sögunni þrátt fyrir ýmsa annmarka. Kvikmyndin er talin meðal hátinda finnskrar kvik- myndagerðar, en kvikmynd Rauni Mollbergs þrjátíu árum síðar reyndist urstjörnu vakti ekki sömu hrifningu og Óþekktur hermaður og ritdeilur um bókina urðu öðru vísi ef til vill vegna þess að nú hafði Linna allt aðra stöðu í bókmenntaheiminum en þegar Óþekktur hermaður gerði áhlaup sitt á tilfinningalíf og sagn- fræðiumræðu. í finnskri sögu síðari aida eru ýmsir sorglegir kaflar. Nágrannarn- ir, Svíar, Þjóðveijar og Rússar, hafa stundum verið ærið afskiptasamir og þungir í skauti, stundum með beinum yfirgangi og grímulausu ofbeldi, stundum með undirróðri og dulbún- um afskiptum af landsmálum. . Finnar heyrðu undir Rússaveldi frá 1809. Upphaf þess tíma var nokkuð farsælt en síðar versnuði landshagir og stjómarfar með versnandi ástandi í Rússlandi. Finnar'fóru að fá nóg af rússneskri harðstjórn. Um það leyti sem stjórnarbylting varð í Rúss- landi voru Finnar tilbúnir að slíta sig .undan rússneskri stjórn og óvinir Rússa, Þjóðveijar, voru tilbúnir að veita margvíslega aðstoð við slíkt. Sjálfstæðisyfirlýsingin 6. desem- ber 1917 varð ekki upphaf á neinum sérstökum uppgangstímum. Mánuði síðar höfðu andstæðurnar í þjóðfé- laginu, sultur og örbirgð sumra, vel- megun annarra, ólgan í grannríkjun- um, kveikt borgarastyijöld í Finn- landi. Borgarastyijöldin var háð af ótrúlegri grimmd fram á vor 1918, síðan varð eftirleikurinn hroðalegur þegar hvítliðar létu kné fylgja kviði eftir sigur sinn. Sennilega forðaði sigur hvítliða Finnum frá innlimun í Sovétríkin. Örugglega var það ósigur Þýskalands 1918 sem forðaði Finn- landi frá því að verða þýskt leppríki. Minningin um borgarastyijöldina var fram yfir 1960 svo sársaukafull að hún varð ekki tekin til umræðu og enn þann dag í dag hefur borgara- styijöldin breytileg nöfn á finnsku eftir því hvaða afstöðu hver og einn hefur til hennar. Menn hafa varla þorað að fara í saumana á því hvað gerðist. Sumir telja að eftir uppreisn- ina hafi allt að 20.000 farist í fanga- búðum, verið myrtir eða teknir af lífí, aðrir telja þetta allt of háa tölu. En Iengi vel var viðhorfið einna helst það að forðast umræðu um þennan hryllilega kafla sögunnar — að reyna þess í stað að gleyma honum sem fyrst. Þjóðhátíðardagur Finnlands er enn í dag haldinn hátíðlegur nánast sem sorgardagur, þegar kvöldar setja menn logandi kerti út í glugga og undarleg kyrrð grúfir yfir. Sárin eftir borgarastyijöldina náðu engan veginn að gróa á þeim tuttugu árum sem liðu áður en aftur dró til stríðs sem stóð í fimm ár. Styijaldar- ár Finna skiptast raunar í þrennt: ekki jafn vel heppnuð. Fyrstu skáldsögur Váinö Linna þóttu ekki sérstaklega athyglisverð- ar: Takmarkið (1947) og Dimm ást (1948). Hann sló ekki í gegn fyrr en með Óþekkta hermanninum. Síð- an kom þríleikurinn með samheitinu Hér undir Pólstjömunni (1959-62), en þar á meðal eru Synir þjóðar. Ritgerðasafn kom út eftir hann 1967 og bók með ræðum oggreinum 1980. Eftir að Óþekkti hermaðurinn kom út (bókin hefur selst í milljón eintök- um í Finnlandi og er þýdd á 23 mál) gat Linna hætt sem iðnverka- maður í Tammerfors og helgað sig ritstörfum. Fimmtugur að aldri hafði hann þetta að segja og stóð við það: „Ég hef ekkert sem skiptir máli fram að færa. Ef ég skrifaði nýja Vetrarstríðið, eftir að Stalín samdi við Hitler um að Finnland og Eystra- saitslöndin væru „hagsmunasvæði“ hins fyrrnefnda, „framhaldsstríðið" þegar Finnar lentu í stríði við Sov- étríkin samtímis því sem Þjóðveijar fóru í stríð við fyrri „vin sinn“ Stalín og svo að lokum Lapplandsstríðið þegar Finnar þurftu að kröfu Sov- étríkjanna að reka þýska herflokka, fyrri vopnabræður sína, úr Lap- plandi. Fáir vilja kenna Finnum um Vetrarstríðið, hitt er umdeildara hvers vegna þeir drógust inn í „fram- haldsstríðið". Merki styijalda í Finnlandi eru hreinlega skelfileg þó skyndigestur- inn verði ef til vill lítið var við þau. Jafnvel við litlar kirkjur í fámennum byggðum eru legsteinar fallinna tug- um og hundruðum saman. Maður verður klökkur af því að lesa nöfn og aldur þeirra sem þar hvíla — lang- bók myndi ég aðeins endurtaka sjálf- an mig. Ég get ekki skilið tilgang þess, hvorki fyrir mig né aðra.“ Sjálfsgagnrýni Linna var vægðar- laus, en meðal þess sem hindraði hann við skriftirnar var erfiður hjart- asjúkdómur. Þar að auki var hann fulltrúi gamallar raunsæishefðar í sagnagerð, epískur höfundur fyrst og fremst. Yngri menn höfðu lagt inn á nýjar brautir, meðal þeirra Veijo Meri sem líka lýsir Finnum í stríði, en stendur nær fáránleikastefnu. Vetrarstríðið hófst með innrás Sovéthersins í lok nóvember 1939 og stóð fram í mars 1940 þegar dýrkeyptur friður var saminn eftir frækilega vörn Finna (25.000 finnsk- ir hermenn féllu, en I valnum lágu að minnsta kosti 200.000 Sovéther- flestir fallnir á aldrinum 17-25 ára. Við slíka legsteinaröð skilur maður þann sársauka sem svo oft kemur fram í finnskum söngvum og sögum. En þetta eru aðeins grafirnar frá 1939-44. Ennþá eru ómerktar graf- irnar úr borgarastyijöldinni. Upp- reisnarmennirnir fengu ekki einu sinni leg í vígðri mold. í finnskum bókum má fmna þá staðhæfingu að við Vetrarstríðið hafí Finnar aftur orðið ein þjóð. Hinn sameiginlegi óvinur og óréttlæti stríðsins, hafi sameinað þá sem áður voru sundraðir. Við fyrstu sýn virðist þetta eðlilegt. Finnar voru þó að veija fóstuijörð sína. En miðað við þann hita sem fram til þessa hefur verið í finnskum tilfinningum varðandi borgarastyijöldina er ósennilegt að árið 1918 hafi gleymst og sárin gró- ið um heilt þegar herinn fór til víg- stöðvanna. Herstjórar Finnlands í menn). Sextán mánuði entist „friður- inn“, en síðan tóku við tvær styijald- ir 1941-45, fyrmefnt Framhaldsstríð styijöldinni 1939-44 voru margir hveijir þeir sömu og stýrðu hvítu hersveitunum og aftökusveitffhum tuttugu árum fyrr. Það er í rauninni ótrúlegt að synir og dætur þeirra manna, sem myrtir voru í borgara- styijöldinni, skyldu geta barist af einurð og hreysti tuttugu árum síðar undir slíkri herstjórn. Váinö Linna var kvaddur í herinn og sendur á vígstöðvarnar í Vetrarst- ríðinu 19 ára gamall, hann hélt svo áfram í „framhaldsstríðinu". Hann var tvö ár á vígstöðvunum en var síðan settur til þess að þjálfa nýliða. Þetta var sá háskóli sem Váinö Linna gekk í gegnum og útskrifaðist úr 23 ára gamall. Þetta var sú reynsla sem hann hóf að skrifa um þótt annað efni kæmi út fyrst eftir hann. í styijaldarsögunni Óþekktum her- manni er söguhetjan ekki einstakl- ingur heldur vélbyssusveit sem fer af Kiijálaeiði í „framhaldsstríðinu" og sækir fram til Petrozavodsk en þarf að lokum að hörfa og þola ósig- ur og uppgjöf Finna. Menn sveitar- innar falla einn af öðrum en aðrir bætast í skörðin og endast þar mis- jafnlega lengi, eftir þvi hve blóðugir bardagar eru hveiju sinni. Inn í þetta er brugðið mynd af stjórnmála- ástandi og tilfínningum óbreyttra hermanna og foringja og svo sam- búðinni þar á milli. Einstaklingarnir í vélbyssusveitinni eru hver öðrum ólíkir, þeir eru lifandi og sérkennileg- ar persónur og lesandi finnur tóma- rúm í sögunni eftir hvern þeirra sem fellur eða fer heim særður eða örk- umlaður. Það er engin aðalpersóna eða þessir hermenn eru allir aðalper- sónur sameiginlega og hver um sig. Öll sjónarmið miðast við sjóndeildar- hring þessarar herdeildar. Það eru engar innri einræður eða heimspeki- legar hugleiðingar en samt veit les- andi og skilur hvað hver og einn hugsar og fínnur. Hermennirnir eru einstaklingar sem eru yfirleitt ekki að beijast af hugsjón. Þeim hefur verið hent út í þetta stríð og eiga enga aðra undankomuleið en þá að beijast fyrir lífi sínu. Stríðið er stríð „herranna“, hermennirnir bölva for- ingjum sínum og draga vit þeirra og heiðarleika í efa, stympast gegn aga og uppreisn virðist á næsta leiti. Og samt vilja hermennirnir standa sig, þeir hafa metnað og þráast við fram í rauðan dauðann. Það má ætla að Linna hafí ekki ætlað sér að búa til stríðshetjur en þó býr hann til stríðs- hetjur engu síður en Runeberg í Fánrik Stáls ságner, munurinn er sá að stríðið sem Slíkt er ekkert hreysti- verk, það leynist engin göfgi í dauð- anum. Óþekktur hermaður er skrif- aður gegn stríði, gegn fáránlegum manndrápum, en samt þarf ekki nema að depla auga og þá er sagan orðin spennusaga um stríðið. Ef til vill er það þetta undarlega tvísæi skáldsögunnar sem gefur henni mestan mátt. Hermenn vélbyssusveitarinnar hafa fyrir löngu stigið út af blaðsíð- um skáldsögunnar og inn í fínnska vitund rétt eins og til dæmis Bjartur í Sumarhúsum og Salka Vaika hjá og Lapplandsstríðið. Framhaldsstríð- ið var háð 1941-44. Linna þekkti af eigin raun bæði Vetrarstríðið og íslendingum. Það var eins og fallið hefði sprengja þegar Óþekktur hermaður kom út. Menn skiptust í tvo hópa: í fyrstu voru það gömlu hermennirnir sem luku upp einum munni að þetta væri sannleikurinn. Svo fengu þeir óánægðu málið Linna var úthúðað fyrir að gera lítið úr hugrekki og fórnarlund fínnska hermannsins, að drag’a fínnska hermanninn og finnska herinn niður í svaðið en hefja uppreisn og kjafthátt upp til skýja. Linna var skammaður fyrir að rægja fínnsku lottu- hreyfinguna, fyrir að draga dár að föðurlandsást og svo framvegis. Þegar Váinö Linna lýsir vígvellin- um og tilfínningum stríðsins veit hann hvað hann segir. Hann sá þetta allt, reyndi þetta allt, geymdi þetta í huga sér og hjarta um áratug til þess að bera það svo fram í fyllingu tímans með þeim áhrifum sem það hefur. Hér undir Norðurstjörnu I-III, saga finnska kotbóndans, fjallaði um ennþá sárari minningar en Óþekktur hermaður. Fyrsta bindið segir frá vinnumanninum Jússa sem er nýgift- ur. Hann finnur sér óræktarmýri á landareign prestsetui'sins sem hann vonast til að geta fengið undir bú. Hann fær þar jarðarskika og af hörku og harðfylgi ryður hann land og ger- ist leiglendingur prestsins, fyrrum húsbónda síns. Sagan hefst 1884. Jússi fær kenninafnið Koskela og er rakin saga hans og afkomenda gegn- um þær þrautir að koma upp búi og rækta land sem síðar er að nokkru tekið af honum. í öðru bindi segir frá borgarastyijöldinni og sonum Jússa sem dragast inn í borgarastyij- öldina í liði uppreisnarmanna enda eru tveir bræðurnir teknir af lífi eft- ir skyndidóm og unnusta annars þeirra myrt ofan í fjöldagröf. Þriðji bróðirinn er dæmdur til dauða svo seint að harin hlýtur náðun. En það er ekki bara Koskela-ættin sem þarf að greiða dýru verði að vilja lifa eins og menn. Nágrannarnir dragast á ýmsan hátt inn í villimennsku borga- rastyijaldarinnar, fulltrúar upplýs- ingar og mannúðar eru miskunnar- Iaust drepnir. í þriðja bindinu er söguefnið millistríðsárin með Lappo- hreyfingunni, stríðsárin þar sem sag- an skarast við Óþekktan hermann (einn Koskela-sonurinn er í vélbyssu- sveitinni þar og fellur undir lok sög- unnaij og allt upp til nútímans þar sem smábóndinn er „orðinn úreltur“ og á að víkja fyrir nýjum tímum sem skilja ekki tilfinninguna að baki því að hafa rutt land og risið úr örbirgð. Óþekktur hermaður var umdeild bók á sínum tíma. Viðbrögðin við Hér undir Norðurstjörn u voru nokkuð önnur. Borgarastyrjöldin var miklu viðkvæmara mál en heimsstyijöldin og sjónarmið höfundar mun ákveðn- ara pólitískt, það leynir sér tæpast fyrirlitning hans á hvítliðunum. Nú fóru sagnfræðingar af stað og reyndu að andmæla þeirri mynd sem skáldið dró af þessum tímum. Það er engin leið að lesa sögu Koskela-fjölskyldunnar sem skemmt- Framhaldsstríðið. Óþekkta hermanninum lýkur á því að finnskur undirforingi grætur yfir „dauða Finnlands", en niðurstaða skáldsögunnar getur einnig verið orð annars finnsks hermanns: „Já, sam- bandslýðveldi Ráðstjórnarríkjanna unnu, en veslings, gamla seiga Finn- land varð í öðru sæti.“ (Eftir þýðingu Jóhannesar Helga á Óþekkta her- manninum, útg. Skuggsjá 1971.) Það er að mestu leyti hinn óbreytti hermaður sem hefur orðið í Óþekkta hermanninum. Eins og í fleiri skáld- sögum Linna eru það sjónarmið al- þýðufólks, undirmanna en ekki yfír- manna, sem ráða ferðinni. Hann gyllir ekki beinlínis hermennina í Framhaldsstríðinu, en oftar vegur hann að stærilátum foringjum . Meðal eftirminnilegra persóna í Óþekkta hermanninum er Koskela undirforingi, maður af líkum uppruna og Linna sjálfur. Ætt Koskela kemur við sögu í bálkinum Hér undir Pól- stjörnunni. Ævi og örlögum fínnskra hjáleigu- bænda 1880-1950 er lýst í þessum mikla sagnabálki. Örbirgð, hörð lífs- barátta mótar tilveru þessa fólks. Það eru hinir undirokuðu, þeir sem bíða ósigur sem stíga fram á sviðið isögu. Hún er hreinræktuð ádeila á mannúðarleysi og hundingjahátt, hvort sem hann er hvítur eða rauð- ur. Svo er það listrænn kraftur skáldsins og framsetning sögunnar sem veitir ádeilunni þann höggþunga sem hún hefur. Það skiptir engu máli hvort það voru 20.000 eða 10.000 sem létu lífið í blóðbaðinu 1918. Það sem skiptir máli er að - þetta voru mannverur með lífsvonir og tilfinningar, þetta var þjóðin gegn þjóðinni, en eins og málum fátækl- inga var háttað þá höfðu daglauna- menn, kotbændur og jarðnæðislausir sínar ástæður til þess að rísa upp gegn því sem þeim var boðið. Það endurmat, sem farið hefur fram á borgarastyijöldinni og atburð- um henni tengdum, mun ekki hvað síst að þakka Váinö Linna. Nú eru menn sammála um það að hann hafí haft einstaka hæfíleika til þess að skilja sögu þjóðarinnar og félagslegt samhengi hennar og færa í þann búning að það hreif alla. Hér hefur Váinö Linna valdið straumhvörfum með því að neyða þjóð sína ti! þess að horfast í augu við það sem gerst hefur. Ef til vill má segja að hann hafí rifíð ofan af sárinu. En fleiri vilja kalla hann þjóðarsætti fyrir að þora að nefna það sem ekki mátti nefna, lýsa því sem ekki mátti lýsa og draga enga fjöður yfir né fegra. Verk hans urðu upphaf að nýjum söguskilningi og nýrri sjálfsmynd finnsku þjóðarinnar. En umfram allt er Váinö Linna stórkostlegur rithöfundur vegna þess hvernig hann heldur á því efni sem hann velur, hvemig hann segir sögur sínar, hvernig hann skapar persónur sínar. Svo þekktur og dáður sem hann hefur orðið erlendis er hann jafnframt finnskastur af öllum Finn- um. Persónur hans eru beint fram- hald af þeim persónum sem hafa orðið hvað ástsælastar í Finnlandi. í söguhetjum hans, þótt nútímalegar séu, eru einnig þrautseigi, fórnfúsi bóndinn Paavo og hrausti einfeldn- ingurinn Sveinn Dúfa frá Runeberg, kúnstugu bræðurnir sjö úr sögu Ki- vis, ribbaldarnir Isontalon-Antti og Rannanjárvi úr þjóðvísunni sem koma vaðandi inn með dyraumbún- aðinn á herðunum, forherti bóndinn sem gefst ekki einu sinni upp fyrir Guði í Helkavirsiá (Helgusálmum) Eino Leinos. Váinö Linna varðveitir og endurnýjar hetjuímynd Finnans: hinn æðrulausa, raunsæja mann sem selur líf sitt dýrt en er kannski stund- um nokkuð „stórskorinn" í háttum sínum. „Þeir dóu allir uppréttir“ seg- ■ ir Elina Koskela þegar hún hefur jafnað sig af fyrsta grátinum eftir missi Akseli bónda Síns undir sögulok (Hér undir Norðurstjörnu III). Hvaða rithöfundur getur svo óskað sér betra lífs en Váinö Linna sem hlotnaðist að skrifa sig svo rakleitt. inn í hjarta þjóðar sinnar, að róta svo við innstu tilfinningum hennar að ekkert er eins á eftir, að skapa þær persónur og sögur sem hljóta að lifa meðan finnsk tunga er töluð og finnsk hugsun hugsuð. í skáldsögum Linna, ekki síst fóm- arlömb borgarastyijaldarinnar 1918. „Rauðliðar“ fá uppreisn æru, en margir þeirra voru að sögn líflátnir. Óhugsandi er að gera sér grein fyrir heimildargildi þessara skáldsagna Linna, en margt í þeim hefur nú verið viðurkennt sem giid sagnfræði, jafnvel af fræðimönnum á borgara- legum kanti. Þrátt fyrir alvöruna og boðskapinn gleymir Linna ekki kímninni sem er svo einkennandi fyrir hann og meðal þess sem bókunum er talið til ágætis er hve kunnáttusamlega hann fer með mállýskur. Finnskir rithöfundar munu líklega seint þreytast á að lýsa styijöldum við Sovétríkin. Ekki er til dæmis langt síðan Antti Tuuri dró upp sína mynd (samkvæmt frásögn óbreytts hermanns frá Austurbotni) af Vetr- arstríðinu (íslensk þýðing skáldsög- unnar eftir Njörð P. Njarðvík, útg. Setberg 1984). Stríðið víkur varla úr hugum Finna af eldri kynslóð- inni. Söguefnið freistar löngum, en þarf að fylgja þróun skáldsagnagerð- ar til að ná tilætluðum áhrifum. Fá- ir, að öllum líkindum enginn, hafa með sínum raunsæislega hætti höfð- að til jafn margra og Váinö Linna. Höfundur Oþekkta hermannsins látinn: Verkamaðurinn sem gerðist einn áhrifamesti sagnameistari Finna Úr Óþekkta hermanninum, kvikmynd Edvins Laines. c <
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.