Morgunblaðið - 23.05.1997, Blaðsíða 40

40 FÖSTUDAGUR 23. MAÍ 1997
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Björg Ellingsen
fæddist í
Reykjavík 10. des-
ember 1916. Hún
lést í Svíþjóð 12.
maí síðastliðinn og
fór útför hennar
fram frá Dómkirkj-
unni 22. maí.
Nú þegar Björg Ell-
ingsen er dáin koma
endurminningar lið-
inna daga upp í hug-
^ ann, allar götur til þess
dags að ég var fyrst
gestur hennar í Berg-
staðastræti árið 1942. Hún var þá
nýbúin að eignast aðra dóttur, Auði,
en Erna var árinu eldri. Hún sýndi
mér inn í svefnherbergi, þar sem
þær lágu sofandi. Jón Ottar er
yngstur, fæddur 1945. Ég man allt
frá þessu kvöldi. Gestirnir voru
Davíð Stefánsson, Sigurður Nordal,
Björn Ólafsson, Árni Kristjánsson
og konur þeirra, svo ég og Halldór
sem vorum farin að sýna okkur
saman, en ekki gift.
Mér fannst Björg taka mér svo
einstaklega vel. Þetta voru mín
> fyrstu kynni af Björgu, þó hún hefði
alla sina og mína æskutíð gengið
fram hjá húsi mínu á Bárugötu og
út að horni Stýrimannastígs þar
sem þau bjuggu. Móður hennar
Maríu Ellingsen þekkti ég því hún
var annáluð um allt hverfíð. Hún
var frá Kristjánssundi í Noregi og
kom hingað til lands 1903, 21 árs
gömul, nýgift Othar Ellingsen. Þau
bjuggu fyrstu tvö árin í Doktorshús-
inu, með Björgu Jónsdóttur, ekkju
Markúsar Bjarnasonar skólastjóra
> Stýrimannaskólans, og ömmu
Rögnvaldar Siguijónssonar píanó-
leikara. „Mesta merkiskona sem ég
hef kynnst á lífsleiðinni," segir
María Ellingsen í viðtali, og við lét-
um yngstu dóttur okkar heita í
höfuðið á henni. Og það var Björg
Ellingsen.
Þau Ragnar og Björg giftust 30.
júlí 1938. Björg var einstaklega
falleg og glæsileg kona. Ragnar
sagði um hana: „Ég hefði aldrei
eignast peninga, nema af því ég
átti svo sparsama konu.“ En Björg
var ekki sparsöm nema fyrir sjálfa
sig og sitt heimili, en hún var með
eindæmum útsjónarsöm og alin upp
við meiri íjölbreytni í matargerð en
y. við íslendingar á þeim tíma. Hún
var höfðingi í öllum sínum gerðum.
Einhvers staðar segir Halldór um
Ragnar í Smára: „Hann hefur ein-
hveija djúprætta samúð með mann-
legu lífi, menn einsog Ragnar eru
tilviljun, nánast eitthvert happ í
mannlegu félagi." Það var líka happ
að eiga Björgu einsog hún var. Upp
frá okkar fyrstu kynnum höfðum
við mikið saman að sælda næstu
40 ár. Við tókum að okkur að bjóða
þeim listamönnum
heim sem komu á veg-
um Tónlistarfélagsins
til |slands.
Ýmist komu þeir í
kvöldveislu til Ragnars
og Bjargar, ef þeir
stóðu stutt við, annars
komu þeir og héldu
tónleika í Gljúfrasteini.
En það var líka spilað
mikið og sungið heima
hjá Björgu, því lista-
mennirnir æfðu sig þar
í stofunni alla tíð: Her-
man Prey, Rudolf
Serkin, Gerard Sozay,
Gerald Moore, Dietrich Fischer-Die-
skau og fleiri. Erling Blöndal
Bengtsson var einsog sonur þeirra.
En það sem meira var, heimili þessa
listafólks voru skreytt íslenskum
málverkum. „Maður á aldrei að
gefa neitt nema maður sjái eftir
því,“ er haft eftir Ragnari. Björg
sagði ekki orð þegar Ragnar gaf
þetta stórkostlega safn til Alþýðu-
sambands íslands. Henni fannst það
jafn sjálfsagt og að taka á móti
öllum mönnum, sem þurftu á hjálp
að halda og hringdu á bjölluna hjá
henni. Það voru oftar ókunnugir við
matborðið en ekki og alveg sama
hveijir þeir voru. Eg hef aldrei
kynnst jafn fordómalausri og fal-
lega hugsandi konu og Björgu. Ég
held að það hafi verið meðfætt og
að hún hafi haft það frá Maríu
móður sinni, en sagt var um hana
að allt það góða sem hún hefði
mætt á lífsleiðinni ætti hún að
þakka manngöfgi sjálfrar sín og
hlýju.
Mér eru líka minnisstæðar ótald-
ar samverustundir í sumarbústaðn-
um við Álftavatn. Alltaf var Björg
boðin og búin að taka á móti okk-
ur og gott að leita til hennar þegar
við vorum með útlenda gesti á
okkar vegum. Þar var ekki í kot
vísað og allt var þar fyrsta flokks.
Björg fann það upp hjá sjálfri sér
að bjóða okkur fjölskyldunni í sum-
arferðir einu sinni á sumri í jeppan-
um góða hans Ragnars. Það voru
yndislegar ferðir úr alfaraleið og
eftirminnilegar.
Plássið á Reynimel var lítið, og
létu þau sér það nægja þrátt fyrir
gríðarlegan gestagang. Það var svo
mikil röð og regla á öllu sem Björg
kom nálægt og mikil siðfágun í
kringum hana. Hún fylgdist mjög
vel með námi barna sinna, lét þau
öll læra á hljóðfæri, fleiri en eitt.
Björg var skapkona, en fór vel með
það og kunni sig betur en flestir.
Síðast þegar Björg og Ragnar heim-
sóttu mig saman, var Kristján
Abertsson með, að eigin ósk. Þetta
var afskaplega fróðleg og skemmti-
leg stund, því þarna rifjuðu þeir upp
gamla daga og gerðu upp sakirnar
allir þrír.
Þegar Ragnar lá banaleguna á
Borgarspítalanum var Björg þar
alla daga, allan daginn og var farin
að sinna öðru öldruðu og veiku fólki
sem henni fannst afskipt á spítalan-
um. Hún bókstaflega tók það að sér.
Ragnar náði því að verða áttræð-
ur og því náði Björg líka. Ég hringdi
til hennar á áttræðisafmælinu
hennar. Hún var þá stödd í Svíþjóð,
glöð og kát. En hún kom ekki aft-
ur, hún dó þar. Þjóðin á Björgu
mikið að þakka ekki síður en Ragn-
ari. Ég votta ættingjum hennar
innilega samúð mína. Blessuð sé
minning sómakonunnar Bjargar
Ellingsen.
Auður Laxness.
Liðin eru rúm fímmtíu ár frá því
ég kynntist Björgu Ellingsen og í
áratugi meira eða minna viðloðandi
heimili þeirra hjóna, í Reykjavík eða
í sumarbústaðnum við Álftavatn,
ýmist með Ragnari að hlusta á og
njóta tónverka hinna miklu meist-
ara, eða viðdvöl eftir allar þær helg-
arferðir, er við undum tveir einir
við margskonar verkefni austur í
sumarbústað eða við Helgafellslag-
erinn. Viðtökur Bjargar gagnvart
mér voru ávallt af sömu umfaðm-
andi rausninni. Aldrei brást ljúf-
mennska hennar, aldrei umhyggj-
an,-og ávallt því meiri sem við kom-
um þreyttari og illa á okkur komn-
ir eftir margskonar slark.
í minningargrein um Marie móð-
ur hennar ritaði mætur maður: „Að
Marie væri líknarinnar ljúfi engill.
Að hún hafi borið í bijósti sér ríka
umhyggju fyrir öðrum, og sérílagi
fyrir olnbogabörnum mannlífsins
og að einstæð gamalmenni og um-
komuleysingja hafi hún stutt fjár-
hagslega, og að vald mannúðar
hennar og samúðar hafi verið svo
máttugt, að allir hafi orðið góðir í
návist hennar.“ Faðir hennar Othar
Ellingsen var ekki talinn síðri á sinn
hátt. Það er því hvorttveggja: að
vera komin af og alin upp af slíkum
öndvegismanneskjum, þá var það
sjálfgefið að eðlisgerð Bjargar og
umsvif öll hafi verið í samræmi við
þá mannkosti.
Þrátt fyrir löng og mikil kynni
er ég hafði af Björgu, á ég ekki
kost á í stuttri grein að minnast
nema fárra þeirra gilda, er ég hafði
veður af og voru einkennandi fyrir
hana. Hún var aðalsmanneskja, og
sem húsmóðir bar hún uppi heimili
þeirra hjóna, sem höfðingjasetur,
hvað það og var, þrátt fyrir að íbúð
þeirra væri ekki stærri en rétt fyrir
meðalfjölskyldu og gestagangur oft
með ólíkindum og margir gestanna
heimsfrægir listamenn.
Þótt ég sé að verða áttræður, er
mér enn ekki ljóst hvað það var í
fari mínu, er gerði Ragnar áhugasa-
man um það að ég kynntist sem
flestu af því er hæst bar í umsvifum
hans: en eitt vissi hann, og það var
að þegar ég hlustaði á einhvern af
hinum miklu meisturum tónlistar-
innar, fannst mér ávallt ég vera í
návist guðs míns.
Hann tók mig því oftast heim
með sér, ef staddir voru þar erlend-
ir snillingar. Meðal annarra voru
Adolf Busch, Rudólf Serkin, Di-
etrich Fischer Dieskau og Olav Kiel-
land, er héldu tónleika hér, hver
með sínum hætti.
Það var ekki eins og þessir menn
væru einhveijir stundargestir, því
glaðværðin, hispursleysið, hlýleik-
inn, framkoman öll og talsmátinn
var eins og öll hefðu þau alist upp
saman frá barnæsku, væru ein fjöl-
skylda. Og þessi kynni milli snilling-
anna og þeirra hjóna leiddu til
ævilangrar vináttu.
Hlutur Bjargar var síst minnstur
í því andrúmslofti er þarna skapað-
ist. Hjá henni voru engir fordómar
á ferð, engar stellingar vegna hlut-
verks þeirra eða frægðar. Yfír henni
var reisn: hún veitti í samræmi við
eðli sitt, einlæg, hispurslaus, við-
ræðuglöð, sjarmerandi, glæsileg og
höfðingi í öllu er laut að húshaldi
og veisluföngum: þar var hún í ess-
inu sínu. Enda naut hún þar ekki
síst bónda síns.
Þótt ég kynntist þarna ýmsu
merkilegu, er mér þó minnisstæðust
SIGRÍÐUR
. ÞÓRÐARDÓTTIR
+ Sigríður Þórðardóttir
fæddist á Ljósalandi í
Vopnafirði hinn 19. apríl 1908.
Hún lést á Fjórðungssjúkra-
húsinu á Akureyri 8. maí síð-
astliðinn eftir stutta sjúkra-
legu og fór útför hennar fram
frá Vopnafjarðarkirkju 17.
maí.
Nú þegar amma mín, Sigríður
Þórðardóttir, er fallin frá, er mikið
, tómarúm í mínu lífi. Þó svo að ég
hafi vitað að kallið gæti komið hve-
nær sem er, var ég engan veginn
undirbúinn fyrir þetta áfall. Amma
mín var einhver sú elskulegasta og
ljúfasta manneskja sem ég hef
kynnst. Hún var æðrulaus, hjarta-
hlý, gerði öllum jafnt undir höfði
og lagði öllum gott eitt til. Hennar
*■ lífssýn var heilsteypt og einföld.
Hún var af þeirri kynslóð er man
tímana tvenna og engin þraut né
raun var svo erfið að ekki væri
hægt að sigrast á henni. Ég tel
mig mikla lánsmanneskju að hafa
kynnst henni og notið hennar ástar
og umhyggju. Fyrir vikið er ég
kannski betri manneskja, en ég ella
hefði orðið.
Elsku amma mín, nú þegar þú
ert fallin frá, á ég ekkert nema
minningarnar eftir. En þær eru all-
ar yndislegar og ljúfar. Þitt skarð
getur enginn fyllt. Nú þegar þú ert
lögð af stað í þína hinstu ferð, sit
ég eftir og kveð þig með miklum
söknuði. Einhvem tímann hittumst
við aftur, og verður það ljúf stund.
Þangað til amma mín, ylja ég mér
við minningarnar.
Þín
Hildur Þöll.
BJÖRG
ELLINGSEN
setning er stormsveipurinn Olav
Kielland viðhafði. Að lokinni kaffí-
drykkju daginn áður en hann fór
af landi, stóð hann upp, hneigði sig
brosandi fyrir Björgu, og sagði: „Ef
það er nokkuð frá Islandi er ég vildi
hafa með mér til Noregs, þá væri
það frú Björg.“ Tæplega var hægt
að veita henni meiri viðurkenningu
fyrir framrnistöðu hennar alla.
Ragnar ferðaðist víða um sína
daga og þá fyrst og fremst um ís-
land, og þá oftast með Björgu og
börnin. Þegar hún lýsti hverri þeirri
ferð, kom manni á óvart hversu
næmi hennar og minni var með
ólíkindum. Hún gat lýst nær hveiju
fyrirbæri er henni birtist, hveiju
vatni, hveijum dal, hveiju fjalli,
gróðri og veðrabrigðum, og gat
þulið upp nöfn á öllu þessu svo aldr-
ei brást. Það er fáum gefinn slíkur
eiginleiki.
Um tíma rak hún hárgreiðslu-
stofu og þar birtist krafan er hún
gerði á hendur sér ekkert síður en
við önnur viðfangsefni. Hún var
meistari í þeirri grein, enda lagði
hún sig eftir því að kynnast sem
flestu því er ástundað var hjá er-
lendum snyrtistofum, hvortheldur
með nýjustu snyrtivörur, hár-
greiðslu eða annað er viðkom starf-
seminni.
Sumarbústaður þeirra við Álfta-
vatn var ein af perlum svæðisins.
Þar dvaldi fjölskyldan meira og
minna öll sumur, og ekki var gesta-
gangurinn minni þar en í Reykja-
vík, né alúðin og viðurgerningurinn.
Umönnun hennar fyrir gróðrin-
um þar var ekki síðri öðru er hún
fékkst við. Eldsnemma hvern morg-
un þegar veður leyfði var hún kom-
in út 'í garð, gangandi um, skoð-
andi hvert tré eða liggjandi á hnján-
um, reytandi mosa, arfa eða tínandi
burt steina og snyrtandi hvaðeina
er betur mátti fara.
M.a. sýnir það fordómaleysi
hennar og sjálfshörku, að tvö af
börnum sínum, þau Auði og Jón
Óttar, fæddi hún í sumarbústaðnum
við Álftavatn.
Oft er það umdeilanlegt hvoru
beri að þakka, eiginmanni eða konu
hans, hvort þeirra muni hvati eða
sýni meiri fylgiþunga því er þau
gera hvort um sig. En það eitt er
víst, að vita sig eiga traust maka
síns, hvetur einatt til stærri átaka
en annars mundi. Áratuga sambúð
þeirra hjóna bætti hvort annað upp.
Ekki að stundum hafi ekki kastast
í kekki milli þeirra, því bæði voru
stórlynd; en það varð bara til að
skerpa kærleikann.
Annars vissi ég ekki annað en
sambúð þeirra væri yfirleitt með
miklum ágætum, enda tryggð henn-
ar við Ragnar einstök. Og vissulega
kunni hann að meta það. Ég man
eftir ummælum hans í bréfi til eins
góðvinar síns, en þar segir: „þrisvar
sinnum var ég búinn að safna mér
peningum til að byggja svolítið
stærra hús yfir konuna mína, sem
allt gerir fyrir mig.“ Og það voru
sannmæli.
Síðustu vikurnar fyrir andlát
Ragnars sat ég oft hjá þeim við
sjúkrabeð hans á spítalanum. Það
var eins og ást hennar til hans og
innri samgildi, er sprottið höfðu í
langri sambúð, hefðu margeflst við
þann geig er snart hana við hugsun
um það er virtist framundan. Hún
reyndi að vera allt í öllu, er hugsan-
lega gat orðið til að létta honum
stríðið. Róleg og orðhlý rabbaði hún
við hann um mál er báðum virtust
hugleikin; hlúði að honum eftir
þörfum og gældi við máttlitlar
hendur hans eins og væri hún með
smábarn í lófum sér. Þarna kom
þrek hennar best í Ijós, þarna risu
hæst með henni hinir kærleiksríku
eiginleikar móður hennar sálugu.
Umhverfis sumarbústaðinn gróð-
ursetti Ragnar sem fjölbreyttastar
tijátegundir og natnin við það virt-
ist sem hvert tré væri hluti af hon-
um sjálfum; og svo var hver blettur
nýttur, að útsýni frá húsinu var
horfið, utan hvað rétt grillti í Ing-
ólfsfjall frá húsdyrunum. Þar fyrir
framan stéttina var þó eftir smá-
blettur. Og ekki að sökum að spyija.
Eina helgina unnu þau bæði að því
að koma þar fyrir litlu reynitré.
Nokkru eftir að Ragnar lést fór-
um við Björg austur. Þá var reynir-
inn orðinn hið fegursta tré. Þar
með var horfið Ingólfsfjall.
Nú var úr vöndu að ráða. Útsýni
frá dyrum vildi hún hafa, en ekki
sársaukalaust að fella tréð. En ekki
þoldi hún að sjá það tré fellt, er
þau hjónin höfðu gróðursett saman.
Hún hvarf því niður að vatni meðan
ég hjó að rótum þess. Og klökk var
hún, er hún leit það fallið. Og sjálft
tréð grét.
Síðustu tvö árin er hún lifði sat
ég oftast hjá henni um helgar. Hún
var þá komin með einkenni þess
sjúkdóms er leiddi hana til dauða.
Hún var ekkert áfjáð í gestakomu
og var þó ekki hægt að segja að
hún hafí verið ómannblendin; en
hvorttveggja var, að stijálast var
farið um vinina, og þá einsemdin
og lasleikinn. Þó gladdist hún mikið
við komu þriggja, fjögurra vina, er
birtust stöku sinnum. En hún bar
sig ávallt vel og vissi að hveiju fór
með heilsufarið, þótt hún nefndi það
varla. Styrkur hennar fólst m.a. í
minningunni um Ragnar og svo
komu börnin til hennar, barnabörn-
in og tengdasynir. Allt var þetta
til að létta henni róðurinn. En ein-
hvern veginn hlóðst að henni
tregða, er gerði henni oft erfitt með
að taka fyrsta skrefið. Hún bjó að
vísu yfir stolti, en aldrei gat ég
merkt hvort var ríkara í eðli henn-
ar, stoltið eða viðkvæmnin. Þeir
þættir virtust vefjast fyrir henni og
hamla aðgang að mörgum þeim er
hún þó óskaði eftir að sjá eða eiga
samneyti við.
Auk daglegra frétta ræddum við
mikið um atburði liðinna ára, enda
margs að minnast, og ekki skorti
hana minni og upprifjun. Þarna var
mikið safn bréfa um hin margvís-
legustu viðfangsefni er Ragnari
höfðu verið hugleikin. Við lásum
obbann af þeim og ræddum varð-
veislu þeirra.
Einn laugardag kom hún með
bunka af bréfum ofan af lofti og
hélt þeim að bijósti sér sem dýrgrip-
um. Þarna voru þá samankomin öll
þau ástarbréf er Ragnar hafði skrif-
að henni frá upphafi þeirra kynna.
Þau hafði hún varðveitt sem helgi-
dóm, hvert einasta bréf. Við vorum
lungann úr degi að lesa þau. Ég
minriist þess ekki og mun aldrei
hafa haft veður af jafn magnþrung-
inni ást og fram kom í hveiju því
bréfi. Þarna birtist Ragnar upphaf-
inn og margefldur í tjáningu sinni,
og er þá mikið sagt.
Við ræddum hugsanlega geymslu
þeirra með tilliti til þess, er að því
kæmi óhjákvæmilega að rituð yrði
ævisaga hans, því þarna var um
að ræða áberandi mikilvægan þátt
í lífi hans, til viðbótar öllu öðru.
En fyrir henni vakti það eitt að þau
hyrfu áður en hún væri öll. Hvað
ég vona hafi gerst, enda hennar
mál einnar.
Aldrei minntist hún þess að hafa
gert góðverk um dagana, þrátt
fyrir hún ætti sterkan þátt í slíku,
ýmist ein sér eða þá með ljúfu
samþykki alls þess er Ragnar stóð
að, er var meira en ég hafði minnst
á mínum lífsferli. En oft fór hún
orðum um gerðir hans í þeim efn-
um.
Meðal annarra dæma, er henni
voru hugleikin og einkennandi fyrir
Ragnar allt hans líf og staðfesting
þess í eðli hans og samtvinnað
henni, var lítil saga, er ég hafði
sagt henni.
I einu af ferðalögum okkar Ragn-
ars austur í sumarbústað, komum
við að stöðvuðum bíl neðst í Kömb-
unum og við hann stóðu hjón með
tvö börn. Ragnar vatt sér út úr jepp-
anum, gekk til þeirra og spurði
hvort eitthvað væri að og á hvaða
leið þau væru? Jú, þau voru á leið
til Reykjavíkur en bíllinn bilaður. í
jeppanum var ávallt kaðalspotti.
Umtalslaust vorum við komin á leið
til Reykjavíkur með bílinn í togi,
allt að Kjartansgötu. Þar spurði
maðurinn fullur af þakklæti hvað
hann ætti að borga?
Ragnar leit framan í manninn
og sagði: „Ekkert, þetta var í leið-
inni.“
Jóhann Pétursson.