Morgunblaðið - 23.05.1997, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 23. MAÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
SJÓNMENNTAVETTVANGUR
HLUTI af gröf Margrétar I í Hróarskeldudómkirkju. Kórónan
er frá fjórtándu öld og gert hefur verið við nefíð. Ásjóna drottn-
ingarinnar er að nokkru fegruð og færð í stílinn.
KALMAR höll er afar vel varðveitt og stílhrein bygging frá endurreisnartímabilinu. í sjálfu múrverk-
inu eru stórir hlutar miðaldakastalans, þar sem fundurinn 1397 átti sér stað.
Kalmarsambandíð
600 ára
EÐLILEGA mætti sitthvað af-
gangi í Dymbilvikupistlum
rýnisins vegna takmarkana
á lengd greina og það gerðist um
þijár merkar framkvæmdir sem
hann vill koma að hér, þótt það
skari ekki meginefnið. Tvær þeirra
standa enn yfir og ber fyrst að nefna
„Til Rom“, sýningu Thorvaldsens-
safnsins á rissum danskra lista-
manna í Rómaborg, sem stendur til
31. ágúst. Tilefnið er að 200 ár eru
síðan listamaðurinn kom til borgar-
innar og spannar allt tímabilið. Afar
sérdanskt framtak sem margur mun
þó hafa ánægju af og ekki spillir
sjálft safnið né ágætt og upplýsandi
myndband. í Örkinni við Ishöj er
sýning á ljósverkum Torbjöms
Laustens (f. 1945), sem stendur til
6. júní, og fellur hnitmiðaðar að
rými byggingarinnar en nokkur
önnur sýning sem ég hef séð þar
áður. Hér er á ferð listamaður sem
kann sitt fag og lifir sig inn í út-
færslu hvers verks fyrir sig. Maður
skynjar mikla þekkingu að baki
sköpunarferlisins, sem sækir jafnt
áhrif til strangflatalistar módemis-
mans og byggingarfræðilegra lög-
mála. Öðm fremur er þó gengið
útfrá sjálfu ljósinu og margþættum
áhrifum þess á skynfærin, jafnvel
tónrænum. Þá er mikil og djúp rök-
fræði að baki athafnanna, en hún
er ekki endilega forsenda þess að
skoðandinn meðtaki verkin, því þau
höfða milliliðalausar til hans en
margt annað í róttækum núlistum.
Loks er nýlokið merkilegri sýningu
á amerískri listhönnun í Listiðnaðar-
safninu á Bredgade, sem kom mér
mjög á óvart fyrir ferskar jarðtengd-
ar hugmyndir. Sýningin er frá Amer-
ican Craft Museum í New York,
nokkram götum ofar Guggenheim-
safnininu á Fimmtu tröð. Naut öflugs
stuðnings sendiherrans Susie Elson,
sem þekkir vel til inniviða safnsins
vestra og er vinur forstöðumannsins,
Paul Smiths. Frúnni hugnaðist ber-
sýnilega ekki að kynna annað en hið
besta og ferskasta frá sínu heima-
landi í þessu fágæta safni á Breið-
götu, og í meginatriðum gekk dæm-
ið upp. Hér brennur sú spuming á,
hvað því valdi að sýningar sem slík-
ar frá Bandaríkjunum og meginland-
inu rata aldrei til íslands. Eru þó
ígiMi vítamínsprautu, og gætu jafn-
framt stóraukið skilning almennings
á eðli og gildi listhönnunar.
egar rýnirinn hóf þessi skrif
árdegis 2. maí, var hann
þess vel minnugur, að seinna
sama dag lyki farandsýningin,
MARGRÉT I, Kalmarsambandið
600 ára, endurtekið upp dyram sín-
um. Nú á staðnum sem sambandið
dregur nafn af, Kalmar við Kalmar-
sund í Suðaustur-Svíþóð. Ætlunin
var að skrifið birtist nær samdæg-
urs enda um dijúgan viðburð að
ræða, en nokkur seinkun kemur
minna að sök, þar sem sýningin
stendur til 20. júlí. Einnig verða
aðalhátíðarhöldin fyrst helgina
14.-15. júní með þátttöku dönsku,
sænsku og norsku konungshjón-
anna, auk forseta vors og spúsu
hans. Mun mikið verða um dýrðir
er þjóðhöfðingjamir koma siglandi
af hafi árdegis 14. júní, eins og
fyrirhugað er.
Orsakasamhengið og aðdragand-
inn að innlimun íslands undir
danska krúnu, kom rýninum að
nokkra í opna skjöldu, sem skrifa
má á reikning fáfræði og brenglaðr-
ar söguskoðunnar. En skyldi sú
meinta vanþekking ekki vera út-
breidd, og jafnvel í röðum mun fróð-
ari manna á vettvanginum?
í öllu falli man ég afar lítið eftir
þeim hlutlæga söguskilningi sem við
blasti, frá skólabókum unglingsár-
anna. Vísa ég endurtekið til þess,
að íslenzka alfræðibókin getur sam-
bandsins aðeins lauslega, eða í ell-
efu lína eindálka upptalningu stað-
reynda, ígildi einnar stuttrar máls-
greinar. Þó var um að ræða einn
örlagaríkasta atburð í sögu þjóðar-
innar. Upphaf konungssambands
við Dani sem varði í heil 547 ár.
Öllum þeim sem rannsaka vilja
Senn líður að hinum
miklu hátíðarhöldum í
tilefni 600 ára afinæli
Kalmarsambandsins, en
skjalfesting þess átti sér
stað 17. júní 1397.
Bragi Ásgeirsson held-
ur áfram að segja frá
hinni miklu farandsýn-
ingu sem í gangi er af
því tilefni var opnuð í
Kalmarhöll 2. maí og
stendurtil 20. júlí.
aðdraganda og orsakasamhengi
þessa atburðar, ber nauðsyn að líta
til ástandsins á Norðurlöndum á
Qórtándu öld. Rökrétt er því, að
grípa aðeins til endurtekninga úr
grein minni sem birtist í Lesbók 4.
janúar; Svartidauði hafði kvistað
niður nær helming íbúa Danmerkur,
Noregs og Svíþjóðar, og þessar ná-
skyldu grannþjóðir höfðu lengi lifað
í raglingslegri blöndu bandalaga,
leynimakks og styijalda. Öldin hófst
með ófriði, kreppum og upplausn
af fáheyrðri stærðargráðu, svo líkja
má við ijörbrot, pestin heijaði um
miðbik hennar og Danmörk samein-
aðist fyrst í eina ríkisheild á áranum
1340-60. Þetta var að sjálfsögðu
löngu fyrir tíma siðabótanna, löndin
kaþólsk og áhrif kirkjunnar og páf-
ans í Róm dijúg. Það sem stóran
þátt átti í mótun sögunnar og þar
með Kalmarsambandsins, voru vitr-
anir helgrar konu Birgittu Birgis-
dóttur frá Vadstena í Austurgot-
landi, sem bjó 23 síðustu æviárin í
Róm, dó þar 1773. Vadstenaklau-
strið sem Birgitta lagði grann að
var vígt 1384 og var á seinni miðöld-
um miðstöð andlegrar menningar á
Norðurlöndum, ber einkum að nefna
fjölföldun handrita. Margrét I hafði
frá barnsaldri verið uppnumin af
spádómum og vitranum þessarar
merkilegu konu, sem hafði brenn-
andi áhuga á framgangi mála í
heimalandi sínu. Pólitískar vitranir
Birgittu af Vadstena bárast og
hljómuðu um alla Norðurálfu, svo
sem klausturregla hennar er til vitn-
is um og mergð helgimynda sem
dreifðar era um alla Evrópu. Þá
hefur afar mikið verið spunnið í
aðdáanda hennar og seinna mikla
stjórnvitring, sem ráða má af því,
að er Margrét fæddist 1353, um það
leyti sem pestin heijaði hvað mest
á, vora engin teikn á lofti sem bentu
til þess að hér væri í heiminn borinn
„óvefengjanlegur drottnari Norður-
landa“. Hún var yngst í röð 6 systk-
ina og elsti bróðirinn Kristófer að
sjálfsögðu réttborinn erfingi krún-
unnar.
Aðdragandi þess, að íslending-
ar komust undir danska
krúnu, er hvemig sem á
málið er litið, stóram margræðari
og flóknari en þurrar skýrslur, árt-
öl, hlutdrægur og þröngur sögu-
skilningur í kennslubókum segir til
um. Verða menn hér sem svo oft
áður að leita til trúarsögunnar til
að finna kórrétt samhengi um að-
draganda, orsök og afleiðingar. Öld-
in sem endaði með öflugu sambandi
Noregs, Danmerkur og Svíþjóðar,
var þannig án efa ein sú umbrota-
mesta og afdrifaríkasta í allri nor-
rænni sögu. Afar flóknir og marg-
slungnir örlagavefir, ásamt póli-
tískri refskák vora hér á ferð og
því má síður fymast um bakgrunn
Kalmarsambandsins, né að Danir
fengu ísland í kaupbæti með Nor-
egi, eins og það er stundum orðað,
á sama hátt og Finnland með Sví-
þjóð.
Island varð hiuti norska konungs-
ríkisins árið 1262, sem telja má
upphaf samvirkni þjóðarinnar með
hinum Norðurlandaþjóðunum. Kon-
ungsvaldið var mjög öflugt og
áþreifanlegt framan af, en við dauða
Hákons fimmta 1319 og valdatöku
barnakonungsins, Magnúsar Eiríks-
sonar, sem einnig var konungur
Svíþjóðar, urðu mikii umskipti. Nú
þrengdu innanríkismál og óánægja
með sambandið við Svíþjóð sér í
forgrunninn í Noregi. Einkennandi
fyrir þróunina var, að á meðan ríkin
þijú, Danmörk, Noregur og Svíþjóð,
nálguðust hvert annað og lögðust
svo í eina sæng, fjarlægðist Island
þyngdarpunkt valdsins. Þessi þróun
hélt vel að merkja áfram á tímum
Kalmarssambandsins jafnvel í svo
blessunarlega ríkum mæli, að vald
konungsins var nær ómerkjanlegt,
að nokkru hliðstætt því sem það var
eftir fullveldið 1918. Mikil hreyfing
og döngun átti sér stað í þjóðmál-
um, þrátt fyrir mannfelli á tímum
svartadauða, sem náði ekki til lands-
ins fyrr en 1402. það var svo fyrst
við siðaskiptin 1550 að þjóðin fór á
ný að finna óþyrmilega fýrir sterku
óvægu konungsvaldi og aldir harð-
ræðis og niðuriægingar fóra i hönd.
Við lifum á tímum Efnahags-
ÚTSKORINN stólgafl frá 13. öld sem sýnir
Eirik af Pommern. Gaflinn tilheyrði kirkunni
í Kirkjubæ í Færeyjum og er einn af 10 slíkum
í þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn.
ÞESSI stytta af Birgittu af Vadstena er sögð
líkjast ásjónu hennar meira en aðrar. Var að
likindum gerð á Ítalíu um 1390, ári áður en
hún var tekin í dýrlingatölu.