Morgunblaðið - 28.12.1997, Blaðsíða 8

8 SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
ÞAÐ er allt í lagi mín vegna, strákar, mér er alveg sama hvor ykkar lyftir undir bossann...
JllltflftgftlttifrlbtfrÍfr - kjarni málsins!
Áramótasiðir
Aramóta- #
brennur í meira
en 200 ár
Aramótabrennur og
flugeldasýningar
eru fastir liðir i M-
tíðahöldum Islendinga um
land allt. En hvaðan eru
þessir siðir komnir? Ami
Bjömsson þjóðháttafræð-
ingur segir að elsta dæmi
um áramótabrennu sem
fundist hefur sé frá árinu
1791 og eiga piltar í Hóla-
vallaskóla í Reykjavík
hlut að máli.
- Hvervig stóð á því að
þessir piltar hófu að safna
íbrennu?
„I bók minni Sögu dag-
anna segir Sveinn Pálsson
læknir svo frá: „Á
gamlárskvöld halda þeir
brennu á hæð einni
skammt frá skólanum,
sem þeir kalla Vulcan. Er
brennan svo stór að hún
sést úr margra mílna fjar-
lægð. Til brennunnar
safna þeir gömlum tunnum og alls
konai- timburbraki og hella yfir
það tjöm. Brennan er fogur til-
sýndar í náttmyrkrinu, sérstak-
lega þejgar hvorki er regn né
þoka.“ Ami telur ekki ólíklegt að
hæðin Vulcan sé Landakotshæð
sem hefur þá verið svipmeiri
meðan engin hús vora byggð á
henni. Seinna var brenna oft
haldin á Skólavörðuhæð. Ami
segir að ekki sé loku fyrir það
skotið að brennur hafi þekkst fyrr
en hér er greint frá, t.d. við skól-
ana á Hólum og í Skálholti. „Þó er
sennilegra að svo hafl ekki verið
þar sem hvert snifsi sem gat
bmnnið var of dýrmætt til að
eyða því í slíkan leikaraskap."
- Hvaðan kcmur þessi siður
með að hafa álfa á brennunum?
„Eftir miðja 19. öld er vitað um
bæði brennur og blysfarir í
Reykjavík ásamt álfadansi. Það
vora aðallega stúdentar og skóla-
piltar sem bjuggu sig út eins og
álfar, stigu dans og sungu.
Fyrsti álfadans sem sögur fara
af var á gamlárskvöld árið 1871.
Á fjórða degi jóla höfðu piltar í
Lærða skólanum framsýnt
„Nýársnóttina" eftir Indriða Ein-
arsson. Á gamlársdag ákvað ný-
stofnað stúdentafélag í Reykjavík
að efna til blysfarar og álfadans á
Tjöminni í anda leikritsins. Stúd-
entar skiptu sér í ljósálfa og
dökkálfa, það var dansað og sung-
ið á Tjöminni og síðan haldið til
Hólavallar á brennuna og kveikt
„bengölsk" bál.
Ekld var álfadans ætíð síðan
tengdur brennu og var stundum
hafður á t.d. þrettánda. Margir
reyndu á hinn bóginn að fram-
kalla hávaða við brennur og
skjóta árið út og inn með púður-
sprengjum og haglabyssum.“
- Er flugeldahefðin kannski
komin frá þessurn bengölsku
blysum árið 1871?
„Ég held það. Flugeldar og
blys er farið að auglýsa í blöðun-
um snemma á þessari
öld og þá var ekki búið
að finna orðið flugeld-
ur þannig að þetta var
auglýst undir ýmsum
nöfnum. „ .........
Ami segir að á fjórða eða
fimmta áratugi 20. aldar hafi ver-
ið farið að flytja til landsins kín-
veija og púðurkerlingar.
,A stríðsáranum og eftir stríð
fóra menn síðan að bjástra sjálfir
við að búa sjálfir til sprengjur og
þær vora hættulegar og urðu
nokkur alvarleg slys af þeirra
völdum. í kjölfarið var sú ákvörð-
un tekin af bæjarstjóm að skipu-
leggja brennur eða leyfa þær
undir eftirliti á opnum svæðum til
Arni Björnsson
►Arni BJömsson þjóðhátta-
fræðingur fæddist 16. janúar ár-
ið 1932 á Þorbergsstöðum í
Dalasýslu. Hann lauk stúdents-
prófi frá MR árið 1953 og varð
cand.mag. í fslenskri menning-
arsögu frá Háskóla íslands árið
1961. Hann lauk doktorsprófi í
íslenskri menningarsögu árið
1995. Ámi hefúr fengist við
kennslu, bæði hér á landi og f
Þýskalandi. Hann hefúr verið
styrkþegi við Árnastofnun og
þýskar þjóðfræðistofnanir en
gegnt starfi deildarstjóra þjóð-
háttadeildar Þjóðmiiyasafnsins
frá árinu 1969. Han hefur m.a.
gefið út ritin Jól á Islandi, Saga
daganna, Merkisdagar á
mannsævinni, í jólaskapi, Gaml-
ar þjóðh'fsmyndir og Þorrablót á
íslandi.
Kveiktu
„bengölsk“
bál
að lokka m.a. unglinga frá mið-
bænum.“
- Hvenær fóra brennurnar að
verða útbreiddur siður um land
allt?
„Eftir þessa uppákomu stúd-
entanna árið 1871 fór siðurinn að
breiðast út um landið. Fyrst
stingur hann sér niður í þorpum
og bæjum en fyrir aldamót er vit-
að um áramótabrennur á einstök-
um sveitabæjum. Þá var oft reynt
að haga svo til að kveikt væri í
bálkestinum á sama tíma á öllum
bæjum í sama byggðarlagi þar
sem hver sá til annars. Til dæmis
var þetta sumstaðar gert á Suð-
urlandsundirlendinu og í eyjum á
Breiðafirði, á Barðaströnd og
Skarðsströnd."
Ámi bendir á að við Breiða-
fjörð hafi brennur yfirleitt verið
kallaðar vitar. Hann segir að
flestar hafí brennumar verið litl-
ar nema á rekajörðum. Þar var
helst að margt gæti fallið til sem
var ekki nýtanlegt til annars en á
brennu. Stundum lögðu nokkrir
bæir saman í brennu eða ung-
_________ mennafélög gengust
fyrir þeim.
Á Siglufirði og
Húsavík var um miðja
20. öld tekið að mynda
....... nýja ártalið með blys-
mn og seinna rafljósum.
Ámi segir að eftir miðjan sjö-
unda áratug 20. aldar hafi ára-
mótaskaup Sjónvarpsins mótað
almenna hegðun að talsverðu
leyti á gamlárskvöld. „Brennum
þarf helst að vera lokið um tíu-
leytið þegar áramótaskaupið
hefst. Klukkutímann 1 kringum
miðnætti skjóta menn flugeldum
frá heimahúsum, óska hver öðr-
um gleðilegs nýárs og þakka fyrir
gamla árið.“