Morgunblaðið - 28.12.1997, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 1997
MORGUNB LAÐIÐ
Hversu hratt
leysist Island upp?
A:
/ 1 lar
ll;
F AKOFUM umræð-
og skrifum, að
undanfömu hér á
landi vegna ráðstefn-
unnar um takmörkun
'óðurhúsaáhrifa í
Kyoto, mætti stundum halda að
kolefnið sem er eldsneytið í hinn um-
deilda koltvísýring, berist aðeins út í
andrúmsloftið frá iðnvemm, skipum
og bílum og að tré og gróður séu
næstum það eina sem geti gleypt
það í sig. En þetta kolefni, sem leiðir
til uppsöfnunar koltvísýrings í and-
rúmsloftinu, er alls staðar í hringrás
jarðarinnar, þótt það hafi aukist gíf-
urlega eftir iðnbyltinguna með
brennslu úr birgðum þess úr iðram
jarðar. Á íslandi er miklu meira af
kolefni í gróðri og jarðvegi en í and-
rúmsloftinu, en mest þó í hafinu. Og
efnarofið á þessu landi er margfalt
miðað við meðaltalið á jörðinni.
Þessi hringrás er býsna flókin og
mismunandi. Sigurður Reynir Gísla-
son, jarðefnafræðingur og vísinda-
maður á Raunvísindastofnun, hefur
á undanfömum áram verið að rann-
saka og mæla efnabúskapinn í ám og
vötum á Suðvesturlandi og skoða
efnarofið á landinu, sem er brott-
flutningur uppleystra efna með
vatni. Greinar um þetta efni hafa
verið að birtast í Náttúrufræðingn-
um og í erlendum vísindaritum eftir
hann og meðhöfunda hans. Nú ný-
lega í American Joumal of Science
og síðast í mars í Geochimica et
Cosmochimica Act. Utkoman er
býsna meridleg. Það lá því beinast
við að biðja Sigurð Reyni að útskýra
þetta ferli á Islandi og leiða lands-
menn í sannleika um hvað er að ger-
ast þegar efhin leysast af landinu og
berast út í haf. En vegna þeirrar um-
ræðu sem efst er á baugi og til að
gera málið ekki of flókið héldum við
okkur að mestu við kolefnin, sem
breytast í koltvísýring.
Efnarof á Suðvesturlandi er mjög
mikið miðað við það sem þekkist í
öðram löndum með svipað loftslag.
Það sem þeir era í raun að leggja
mat á er hversu hratt ísland leysist
upp. Hvemig sogar landið þá tU sín
koltvísýringþegar það veðrast?
Sigurður rissar upp einfalda mynd
sem hér fylgir og útskýrir. „Þegar
þessi algengasta steintegund á Is-
landi, plagíóklas, veðrast þá fellur
úrkoma á steintegundina, svo og
koltvísýring úr andrúmslofti eða
jarðvegi, sem þá veðrast yfir í stein-
tegundina kaólínit. Almennt sjáum
við þetta sem hroða á bergi. Það
verður móleitt í staðinn fyrir
svargrátt. Hroðinn eða veðranarleif-
amar verða eftir á staðnum, en kals-
íumjóninn losnar úr bergi og berst
burt með árvatni til sjávar. Koltví-
Gróðurhúsaloftegundir eru á hvers manns
vörum, hvað sleppir þeim og hvað bindur.
En hversu mikið sogar Island til sín af
koltvísýringi þegar það leysist upp?
Hversu mikið skefur af landinu, flyst
með vatni og lofti og safnast sem kalk
í sjóinn við ströndina? Elín Pálmadóttir
leitaði fróðleiks hjá visindamanninum
Sigurði Reyni Gíslasyni jarðefnafræðinffl
sem mælir efnabúskap ánna og kolefnabú-
skap landsins.
KOLEFNISBUSKAPURINN Á ÍSLANDI
C02 vegna
íslendinga
C02 frá
eldfjöllum

C02 vegna
nýmyndunar'
lífræns efnis
<o
ts
I
CQ
C02 vegna
efnaveðrunar
1. mynd
sýringur, sem var gastegund annað-
hvort í lofti eða jarðvegi, hefur þá
breyst í þessa jón í vatninu sem við
köllum bíkarbónat. Þannig berst það
út í sjó. Þetta er það sem við höfum
verið að mæla.“
Sigurður Reynir á Raunvísinda-
stofnun, Stefán Amórsson, prófessor
við HÍ, og Halldór Armannsson,
jarðefnafræðingur á Orkustofnun,
hafa undanfarin ár verið að rannsaka
þetta á Suðvesturlandi til að leggja
mat á efnarof og efnaveðran á Is-
landi og á það hversu hratt Suðvest-
urland leysist upp. Þeir byrjuðu á
því að nýta sér gamlan gagnagrann
Sigurjóns Rists o.fl., sem gerðu efna-
mælingar í vötnum á Suðvesturlandi
á árunum 1972-1974. Einnig gagna-
grann Veðurstofunnar um efnasam-
setningu úrkomu og gagnagrunn
Raunvísindastofnunar og Norrænu
eldfjallastöðvarinnar um efnasam-
setningu á bergi á Suður- og Vestur-
landi. Þeir tóku þetta allt saman og
er Sigurður nú að endurtaka hluta af
þessum mælingum.
„Núna er ég að mæla þau efni sem
berast til sjávar af öllu Suðurlandi.
Við eram í samstarfi við umhverfis-
ráðuneytið, Vatnamælingar og Haf-
rannsóknastofnun. Þá getum við lagt
mat á hvort ástandið eins og það er í
dag hefur breyst frá því sem það var
1972-74,“ segir Sigurður Reynir. „í
millitíðinni hefur sviðsmyndin breyst
töluvert. Það era komnar virkjanir,
sem ekki vora þá, framræsing mýra
hefur minnkað veralega miðað við
það sem var á þessu tímabili og bú-
skaparhættir breyst töluvert. Bú-
skapur er ekki eins mikill, en t.d.
komin gífurleg sumarbústaða-
byggð.“
Má merkja hnatt-
rænar breytingar
Þegar spurt er hvort þarna
mælist mikill munur á efnum, segir
Sigurður að þetta sé svo nýtt að
EFNAVEÐRUN
Plagíóklas ummyndast í leirsteindina kaólínít
koltvísýringur og vatn bindast
þurfi að fara varlega í túlkanir. En
má nefna að minna mælist af
brennisteini sem berst af landinu en
gerðist 1972-74. Er þá alveg sama
hvort sýnin era tekin úr ánum á há-
lendisbrúninni áður en þær koma í
byggð eða eftir að þær era búnar að
renna um Suðurland. „Ymislegt
bendir til þess að við séum að sjá
hnattrænar breytingar. Brenni-
steinsútblástur frá iðnaði í Norður-
Ameríku og Evrópu er mun minni
núna en var fyrir 25 áram þegar
sýnin vora tekin. Þetta skilar sér
hingað yfir Norður-Atlantshafið.
Brennisteininn sem mælist í ánum
kemur að hluta til sem mengun,
berst þá með lofti til landsins og að
hluta til ýrist hann úr sjónum og
berst þannig inn yfir landið. En
hluti af brennisteininum losnar úr
bergi yfir í jarðveg. í þessari grein í
American Joumal of Science, sem
birtist fyrir ári, reynum við að slíta
þetta svolítið í sundur, aðgreina
upprana efnanna, hvað kemur úr
bergi, hvað úr sjó og hvað úr and-
rúmsloftinu."
Jafnframt brennisteinum er
mældur fjöldinn allur af efnum,
mengandi efnum og efnum sem
losna við náttúraleg ferli. „I þessu
sambandi má nefna að ekkert bend-
ir til þess að t.d. styrkur næringar-
salta hafi vaxið á þessu tímabili,"
segir Sigurður Reynir. „Næringar-
salta sem hugsanlega gætu borist
frá landbúnaði í árnar. Til dæmis er
lítill munur á efnasamsetningu
Þjórsár uppi við Sandafell áður en
hún kemur í byggð og niðri við
Urriðafoss, eftir að hún er búin að
renna um landbúnaðarhéruð Suður-
lands. Það mælist engin næringar-
saltamengun frá landbúnaði á þess-
um kafla.“
Lífsmassinn að bæta við sig
Við víkjum talinu að koltvísýr-
ingnum í andrúmsloftinu, af því
hann er svo spennandi nú um
stundir, og lítum á mynd 1 um
kolefnabúskapinn á íslandi miðað
við umheiminn. Þar er þá sákoltví-
sýringur sem binst vegna nýmynd-
unar lífræns efnis á Islandi, það er
að segja af tillífun umfram öndun og
rotnun. Síðan er koltvísýringur frá
íslendingum til andrúmsloftsins ár-
ið 1990, þá tekið tillit til stóriðju,
umferðar, fiskveiða og svo framveg-
is. Við bætist það sem berst út í
andrúmsloftið frá eldfjöllum, bæði
það sem berst frá eldfjöllum í gos-
um og milli gosa. Tvískipta súlan
endurspeglar bara óvissuna í þessu
mati. Megnið af þessum koltvísýr-
ingi kemur milli gosa því innskota-
bergið stoppar lengi í rótum eld-
fjallanna og er þá að afgasast áður
en gýs. Þetta gerist á jarðhitasvæð-
um eða það berst út í grannvatn,
eins og nú t.d. er að gerast í Eyja-
fjallajökli eða Heklu.
Fjórfalt efnarof hér
miðað við jörðina
„Ef ég skýri aðeins nýmyndun líf-
ræns efnis,“ segir Sigurður Reynir,
„þá slær fólk fyrst hvað þetta er lít-
ið miðað við efnarofið. Mörgum
finnst þetta af því að skógur og
plöntur er það sem mest er talað
um að bindi koltvísýring. En efn-
arofið er óvenju stórvirkt hér á Is-
landi. Eru hins vegar talsverð tíð-
indi að lífræna efnið skuli þó binda
koltvísýring. Það hefur verið sýnt
fram á það með vönduðum rann-
sóknum að jarðvegsþekjan á land-
inu hefur minnkað allt frá landnámi.
En efnabúskapur ánna segir okkur
að lífrænt efni í jarðvegi sé að bæta
við sig. Það verður meiri nýmyndun
lífræns efnis vegna tillífunar heldur
en eyðist vegna öndunar og rotnun-
ar. Þetta segir auðvitað ekkert um
héildarmyndina. Mikið berst líka
með vindi af landi og út i hafsauga.
Það höfum við aldrei náð að mæla.
Getur verið að við séum bara að
hreyfa lífræna efnið til. Að blási of-
an af hálendinu og jarðvegur
þykkni neðan við hálendisbrúnina,
en lífræna efnið hangi á Islandi. Ef
ekki er verið að mæla jarðvegsþekj-
una heldur hve mikið er af jarðveg-
inum þá er ekkert víst að hafi svo
mikið tapast. Það er þessi nettó-
binding sem ég tek þama á línurit-
inu. Ætli hún sé ekki um 0,5 milljön
tonn á ári.
Efnarofið er svona mikilvirkt og
það kallar á spurninguna af hverju
það sé svona mikið hérna á Islandi,
miklu meira en er annars staðar?
Sigurður Reynir segir það rétt, það
er fjórfalt það sem er meðaltal á
jörðinni. „Þetta er svipað og gerist í
regnskógabeltinu þar sem rofið er
hvað mest. Ástæðan er sú að þetta
glerkennda gosberg okkar, gosask-
an, leysist svo hratt upp í vatni. Fá-
ar steintegundir á jörðinni leysast
jafn hratt upp þótt augað greini
þetta ekki, en dropinn holar stein-
inn. Aflræn veðrah, þ.e. molun
bergsins, er mikil á íslandi. Jöklar,
vindur og frostveðrun molar bergið
og myndar alltaf ferska fleti, sem
vatnið getur svo leyst upp. Svo hef-
ur mikil úrkoma á íslandi mikið að
segja.
Koltvísýringskvóti?
Úr því þetta gengur svona hratt
fyrir sig og ísland sogar svo mikið
af koltvísýringi úr andrúmsloftinu
þegar það leystist upp kemur í hug-
ann á þessum síðustu og verstu tím-
MYNDUN KALKSTEINS í SJÓ
Kalsíum og bíkarbónat bindast og mynda kalkstein
koltvísýringur og vatn losna
COi
KOLTVÍ-
SÝRINGUR
KALSÍUM BIKARBONAT
KALK-
STEINN
berast með árvatni til sjávar
KAÓLÍNÍT KALSÍUM BÍKARBÓNAT
SYRINGUR
CaAI2Si208 + 2COz+ 3H20 -► AI2Si205(0H)4 + Ca++ + 2HC03-