Dagblaðið Vísir - DV - 17.10.1987, Qupperneq 20

20
LAUGARDAGUR 17. OKTÓBER 1987.
Islensk tunga
Að vanda sig...
Hinu má lika halda fram að lélegi þulurinn hafi góð áhrif því almenningur forðist að herma eftir lélegum
framburði hans.
Oft heyrist því fleygt að fram-
burði íslenskrar tungu sé hjá
mörgum verulega áfátt. í kjölfar
nýrra útvarps- og sjónvarpsstöðva
má segja að það hafi komist í tísku
að finna að framburði þeirra sem
þar koma fram. Þetta er mjög í
þeim íslenska anda að ekkert nýtt
sé gallalaust og að nýjungar festast
yfirleitt ekki í sessi nema þjóðin sé
sannfærð um að þær séu gallaðar.
Þegar svo allir eru fullvissir um að
nýjungin sé meingölluð þá er hún
tekin í sátt og varin með oddi og
egg. Þannig fá íslendingar útrás
fyrir nýjungagirni sína og tor-
tryggni i senn.
Ekki veit ég hvort íslensk tunga
stendur verr nú en áður að þessu
leyti og sjálfsagt veit þaö enginn.
Enda skiptir það engu máli.
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
Hitt er deginum ljósara að fram-
burður manna er misjafn og
misskýr. í þessu sambandi verður
að hafa í huga þrjú mikilvæg
atriði:
í fyrsta lagi er við því að búast
að dæmum um óvandaðan fram-
burð fjölgi þegar fleira fólk á þess
kost að tala í útvarp.
í öðru lagi er engin framburðar-
kennsla til í íslenskum skólum né
fjölmiðlum þrátt fyrir fögur fyrir-
heit þar um. Mig minnir til dæmis
að eitthvað sé um þetta skrifað í
grunnskólalögum og einhvern tím-
ann samþykktu alþingismenn
ályktun um framburðarkennslu í
skólum og fjölmiðlum.
í þriðja lagi verðum við að gera
okkur grein fyrir hvað átt er við
með skýrmæh og hvað er óskýr-
mæli.
Þetta með nýju stöðvarnar
Það er hin mesta rneinloka aö
nýjar útvarps- og sjónvarpsstöðar
hafi vond áhrif á framburð manna.
Með tilkomu þeirra fá fleiri tæki-
færi til að tjá sig á öldum ljósvak-
ans, bæði vel máh farnir og illa.
Sumir halda því fram að þulur með
iélegan framburð hafi vond áhrif á
smekk almennings sem fari ósjálfr-
átt að herma eftir hinum óvandaða
framburði. Hinu má líka halda
fram að lélegi þulurinn hafi góð
áhrif því almenningur forðist að
herma eftir lélegum framburði
hans. Þannig hallast ég að því að
lélegir þulir séu eins góðir og jafn-
vel betri framburðarkennarar
heldur en góðir þulir.
Nýju stöðvamar, hafi þær ein-
hvern metnaö, hljóta þó að reyna
eftir því sem tök eru á að velja
hæft fólk th starfa qg þjálfa það í
framburöi og lestri. Ég er ókunnug-
ur því hvort þetta er gert.
En það eru ekki bara þulir sem
tala í útvarp og sjónvarp. Almenn-
ingur hefur einnig greiðari aðgang
að þessum stofnunum nú en áður.
Og í mörgu fé er misjafn sauður.
Ef meira ber á óvönduðum fram-
burði er það einfaldlega vegna þess
að framburður er að meðaltali
óvandaður; ekki af því að fólk fær
að tala í útvarp og sjónvarp.
Það er mjög ánægjulegt að fleiri
fái að tala í útvarp og sjónvarp en
það leggur stjórnendum stöðvanna
þær skyldur á herðar að leggja
metnað sinn í að menn vandi mál
sitt Það verður ekki gert nema með
fræðslu. Sú fræðsla verður að vera
annars vegar fyrir starfsmenn,
hins vegar fyrir almenning.
Framburðarkennsla
Við sendum börnin okkar í skóla
þar sem þau læra meðal annars
erlend tungumál. Drjúgur tími
tungumálanámsins fer í aö kenna
framburð. Ætlast er til að nemend-
ur læri fyrirmyndarframburð og
haldin eru framburðarpróf.
Öðru máh gegnir um íslensku-
kennslu. Þar er engin framburðar-
kennsla og engum dettur í hug að
prófa nemendur í íslenskum fram-
burði.
í sjónvarpi eru kennd erlend
mál. Kennd hefur verið enska,
danska, þýska, franska og nú síðast
spænska. í öllmn þessum þáttum
er kenndur framburður.
Að því er varðar kennslu í tungu-
málum hefur íslenskan algera
sérstöðu, þar er engin framburðar-
kennsla.
í sjónvarpi hefur einu sinni verið
gerð tilraun til framburðar-
kennslu. Galhnn við þá þætti var
að mínu mati sá að þeir voru of
fræðilegir, þar var kennd hljóð-
fræði en ekki gefnar leiðbeiningar
um framburð.
Núna vakna tvær spumingar:
Annars vegar af hverju enginn ís-
lenskur framburður er kenndur og
hins vegar hvemig ætti að kenna
framburð.
Þetta og fleira verður efni næsta
þáttar sem birtist næstkomandi
laugardag. Gleymið ekki að fara
út í búð þann dag, kaupa DV og
lesa.
Vísnaþáttur
Breiðfirskir sjómenn og
Jens Hermannsson frá Flatey
Einhverjum kann nú að fmnast
þessi vísnaþáttur byrja einkennilega.
En samt er eðlilegt að hann hefjist
svona. Og svo kemur tilvitnun í fyrra
bindi Breiðfirskra sjómanna eftir
Jens Hermannsson, mikið ritverk
sem kom út í annað sinn 1976.
„Lesari. í nokkrum dráttum, sem
hér fara á eftir, er áformað að rekja
sannar sagnir um sjósókn á Breiða-
firði, sókn sem stundum snerist upp
í vörn eða jafnvel fullkominn ósigur.
Aðeins fátt eitt fmnst nú skráð um
þessi efni en nógu mikið samt til
þess að sýna þá staðreynd að nærri
hvert ár 18. og 19. aldarinnar er vígt
skipstöpum og sjóhrakningum, ein-
um eða fleiri, svo maður stendur
hljóöur og undrandi."
Kennari á Bíldudal
En áður en við höldum lengra skul-
um við aðeins með nokkrum orðum
minnast mannsins sem svo byrjaöi
stórverk sitt sem áður er nefnt, ritað
á elhdögum þegar eiginlegu ævistarfl
var lokið. Jens Hermannsson var
lengst af ævi sinnar kennari á Bíldu-
dal, fæddur í Flatey 1891, sonur frægs
sjósóknara, dáinn í Reykjavík 1953.
Hann gaf út eina ljóðabók eftir sjálf-
an sig. Hún hét Út við eyjar blár og
kom út 1944. Hér eru vísur úr
henni:
Þú ljóð, minn leyndi kraftur,
mitt Ijós við ský,
hve oft þú gafst mér aftur
mitt afl á ný.
Er sat ég sálardofinn
og sveifst þú hjá,
hve oft var af mér rofin
mín ygglibrá.
Ég greiði þúsund þökkum
mín þöglu ljóð,
og raula rómi klökkum
minn rökkuróð.
Og þegar dagur dvínar
og dagsönn min,
þá liggja laundyr mínar,
mitt þóð, til þín.
Og ef að á vill herða
mín innri nauð,
þú ljóð, skalt lifa og verða
lífs míns brauð.
En annars eru mest mannaminni
og hátíðlegri kvæði í bókinni sem
ekki henta vel í vísnaþátt. Þess vegna
er hér aöeins til viðbótar vísa um
eitt af uppáhaldsskáldum höfundar-
ins, Steingrím Thorsteinsson:
Ómar vors og angan nýrra blóma
ávallt báru hæst í þinni för.
Hvar sem ást og yndi bar á góma
áttir þú hin ríku goðasvör.
Höfuðrit Jens
Hermannssonar
Auðvitað eiga menn að sýtta Jens
þann áhuga að lesa ljóð hans öll en
þó fyrst og fremst höfuðritverk hans,
Breiðfirska sjómenn, samtals um það
bil 700 merkilegar blaðsíður, tvö
bindi í stóru broti. Ég ætla enn að
vitna til þeirra, sjá fyrra bindi, s. 16
og svo áfram:
Undiraldan veit á vind,
varnað manni býður,
þannig öfhn þjóna blind
þegar mest á ríður.
„Ef þú, lesari góður, værir staddur
úti á miðum frá Hellissandi, ættir
lóðir í sjó og vissir að til þess að ná
þeim og draga þær þyrftirðu 2-3
stundir, - ef þú heföir, meðan þú
varst að leggja, veitt athygh dökkum
skýjaflóka yfir Bjargtöngum og inn
Vísnaþáttur
yfir Rauðasandi, sem breiðist með
ótrúlegum hraða inn Barðaströndina
aht til Gilsfjarðar, þá heföir þú
ástæðu til að óttast um lóðina þína
því að sú var reynsla hinna æfðu
Jökulformanna að þá væri skammt
til norðanáhlaups... Þá mættir þú
hafa augun hjá þér. Oft er hann fljót-
ur að rífa sig upp í stórviðri... Össur
Össurarson, síðar bóndi á Látrum,
orti:
Hjalla fyllir, fenna dý,
falla vill ei Kári.
Varla grillir Ennið í.
Alla hryllir menn við því.
Hún var ekkert barnagaman, til-
hugsunin um að hrekjast undan
landi og leggja á flóann þegar sjórinn
var eins og grá gæra af rokinu en
flóinn allur, þegar frá landi dró, graf-
inn af æðandi holskeflum sem
hveijum farkosti þeirra tíma virtist
ófær... Sætirðu frammi á miðum
við fiskidrátt og nóg væri um „þann
gula“ þá þyrftirðu samt að halda at-
hyglinni vakandi... Ef til viU sáu
hásetar þínir enga breytingu. Þeir
voru allir við fiskidráttinn."
Önnur frásögn: .......Allt í einu
skipaði formaður að hanka upp og
halda til lands. Varð þá einn hásetinn
æfur við og vildi með engu móti
hlýðnast þessari fyrirskipun en
renndi út að nýju... lét hann og
nokkur ókvæðisorð falla til þeirra
formanna sem hefðu afla af hásetum
sínum... Eldingarhratt vatt formað-
ur sér fram í rúmið til hans og skar
á færið... Var svo haldið til lands.
En ekki voru þeir meir en lentir þeg-
ar á skall áhlaupaveöur." Stytt
frásögn.
Ef rosabaugur var í kringum sóUna
og loft eins og korgað þá mundi slíkt
skipta miklu máli...
Ef í austri sólir sjást
seggi flesta gleður.
En í vestri, aldrei brást
allra besta veður.
Þormóður í Gvendareyjum
Þormóður skáld í Gvendareyjum
orti margt um stríð breiðfirskra sjó-
manna og vitnar Jens til þess:
Firðar gjörðu að fella voð,
þá framan í skautið lagði,
digra sína dráttarstoð
dró hver út að bragði.
í Lárós hugðu lending ná
og leggja fley í skorður,
gnípa fjalls þar gengur há,
sú gnæfir hátt í norður.
Eftir megni róðrar rog
reyndu í nauða standi,
ei nema fáein áratog
áttu að meginlandi.
Ekki er þetta skáldskapur sem nú-
tímafólk hefur dálæti á en bæði
konur og karlar fyrr á tíð styttu sér
stundir við svona vísur og sóttu í þær
kjark og þrótt.
Best að enda samt með þessari vísu
sem ungur, ónefndur Breiðfirðingur
orti:
Það er nauða skarpur skóh
að skjálfa og titra sjónum á
og vita af snót í væru bóli
og varma nógan henni hjá.
Utanáskrift: Jón úr Vör,
Fannborg 7, Kópavogi.