Þjóðviljinn - 01.04.1979, Blaðsíða 12

12 SÍÐA — ÞJOÐVILJINN Sunnudagur 1. aprll 1979
Sunnudagur 1. aprfl 1979 ÞJ6ÐVILJINN — StÐA 13-
• Tölvunotkun
getur leitt til
hverfandi mann-
legra samskipta
• Sjálfsgagnrýni
tölvufrceðinga
er lítil eins og
þeir brjóta lítið
heilann um
félagslegar af-
leiðingar gerða
sinna
Rætt við
Wojciech
Gulgowski
tölvufræðing hjá
Reiknistofnun
Háskólans
Gulgowski er Pólverji og hefur
unniö f tæp þr jh ár viö Reikni -
stofnunen fengistviö tölvuri nim
10 ár, m.a. i Noregi. Hann var
fyrst spuröur um störf tölvu-
fræöinga.
— Margir halda aö tölvustörf
séu afskaplega flókin og merki-
leg, segir Gulgowsky og brosir.
En svo er ekki. Aö prógramera
krefst þó ekki meiri menntunar
eöa þjálfunar en svo, aö flestir
geta lærtþaöá tiltölulega stuttum
tima. T.d. er algengt aö margar
starfestéttír eins og læknar læri
tölvumeöferö isambandi viöstörf
sin. Sérhver tölva hefur f leiri pró-
grameringsmál, og þaö er auö-
velt aö læra þau. Þau byggjast á
þvi sem kallaö er á ensku
„syntax” stæröfræöi og lógiskum
táknum, sem reyndar eru þau
sömu og notuö eru i stæröfræöi og
lógik. Aö leysa ákveöin verkefrii
er þvi sama ogaö tjá vandamáliö
i stæröfræöiformi.
Hins vegar getur tölvunotkun
fengiö sérstaka þýöingu, þegar
tölvan á aö gera ákveönar fram-
kvæmdir, sem menn hafa áöur
framkvæmt. Þá kemur félags-
lega hliöin inn i dæmiö. Viö getum
nefnt sem dæmi þegar Uthluta á
húsbyggingastyrkjum, og tölvan
erfengin tilaöleysa máliö. M.ö.o.
þegar tölvan erlátin taka félags-
legar ákvaröanir. Þar leynist
hættan.
Tölvan skapar ný
sjónarmið
— Viö veröum aö gera okkur
grein fyrir hvar hættan liggur i
sambandi viö tölvunotkun. 1
fyrsta lagi vinnur tölva aöeins
eftír ákveönum prógrömum. Þaö
er aö segja, hún framkvæmir aö-
eins vinnu, sem henni er sett
fyrir, en þaö er úrlausnarhraöi
tölvunnar sem gefur henni sér-
stööu. Viö getum vikiö aö þessu
siöar. Tölvur vinna fjölbreytt
störf i siauknum mæli. Þetta
skapar ný viöhorf. T.d. myndast
ný sjónarmiö, þegar tölva skrifar
út reikninga. 1 fyrsta lagi finnst
þeim, sem tekur á móti reikning-
unum, hann vera meöhöndlaöur á
vélrænan hátt. Þessi tilfinning
getur orkaö á ýmsan hátt á fólk,
meöal annars hefur þaö ekki jafn
slæma samvisku yfir skuldinni,
þar sem mönnum finnst þeir séu
aö eiga viö vélar en ekki fólk.
Þetta getur einnig verkaö hinn
veginn; i meövitund almennings
er tölvan óskeikul vél, sem sendir
reikninginn aftur og aftur meö
stæröfræSlegri nákvæmni; und-
an tölvunni kemst þú ekki. Þessi
tilfinning skapar ótta gagnvart
vélunum. Allir þessir þættir leiöa
tilþess aöhin eölilegu mannlegu
tjáskipti hverfa, masklnan kemur
i staö mannsins. 1 heild verður
þetta til þess aö auka einangrun
nútí'mamannsins og stuöla aö
firringu almennings.
Tölvan sem töfravél
— Megum viö búast viö þessari
þróun?
— Ef menn gera sér ekki grein
fyrir þróuninni I tölvutadcni i nán-
ustu framtiö og gera viöeigandi
ráðstafanir veröa afleiöingarnar
hrapallegar. Hérer iraun og veru
um pólitiskar ákvarðanir aö
ræða. A tölvuþróunin aö taka viö
vandamálunum — þær vinna
hratt og ódýrt — eöa eigum viö
sjálf aö leysa vandamálin meö
gömlum aöferöum? Þó aö tölv-
urnar taki viö ýmsum úrlausnum,
er ekki þar meö sagt aö viö séum
á villigötum, eöa aö llfiö veröi ó-
bærilegt. En viö megum búast viö
þvf, aö ákveöin félagsleg sam-
skipti ninnki eöa jafnvel hverfi
þegar tölvunotkunin eykst. Þess
vegna veröum viö aö mæta þessu
vandamáli og reyna aö bæta úr
Æðstu-
minnkandi samskiptum á öðrum
vettvangi. Tölvurnar hafa þegar
breytt lifi okkar og munu breyta
þvi enn meira.
— Aukast völd tölvufræöinga i
samræmi viö aukna tölvunotkun i
þjóöfélaginu?
— Eins og þjóðfélagiö er i dag,
þýöir menntunsamaog vald. Þvi
meira sem þjóöfélagið þarf á sér-
menntun manna aö halda, þvi
meiri völd fær viökomandi sér-
fræöingahópur. Þetta gildir einn-
ig um tölvufræöinga. Og tölvu-
fræöingar fara inn á æ fleiri sviö
þjóöfélagsins og þvi má búast viö
aö þeir fái sifellt méiri völd.
Ef viö hins vegar tölum um af-
leiðingar af verkum tölvufræö-
inga og tölvutækni, veröur
spurningin flóknari. Vinna tölvu-
fræöinga leiðir af sér mikiö af
beinum verkunum, sem er stór
hluti af þjóöfélagsbreytingunni. i
þvi sambandi getum við talaö um
aukin völd tölvufræöinga. En
tölvuvinnan leiöir einnig af sér ó-
beinar verkanir eins og t.d. fyrr-
nefnda firringu almennings. Slik-
ar verkanirgetat.d. komiöfram i
vaxandi vonleysi og doöa i" póli-
tiskri -og félagslegri merkingu.
Þessi fyrirbæri eru þegar fyrir
hendi i miklum mæli i nútima
iðnaðarþjóðfélögum. Tölvu-
fræöingar eru ung starfsstétt og
allt tal um framtiöina er aö sjálf-
sögðu getgátur. En viö getum
fullyrt, aö ef tölvufræöingar eiga
eftír aö fá mikil völd eins og aörir
sérfræðingar, er þaö vegna þess
um s jálfsgagnrýni tölvu-
fræöinga; ég held, aö þeir brjóti
lltið heilann um félagslegar af-
leiðingar af störfum sinum, frek-
ar en teknókratar yfirleitt. Þetta
má meöal annars marka af þvi,
aö gagnrýni á tölvuþróunina
kemur nær aldrei frá tölvu-
fræöingunum sjálfum.
Þetta vandamál, sem tengist
sérfræöingaveldinu yfirleitt:
þjóöfélagiö gerir ekki þær kröfur
til sérfræöinga, aö þeir útskýri
störf sin á einfaldan hátt. Þaö er
ekki spurt um reglurnar, sem
gilda i vinnu sérfræöinga, heldur
er leitaö til sérfræöinga, þegar
þarf aö fá ákveönar úrlausnir. En
viö spyrjum aldrei um mórölsk
prinsip, sem eiga aö littja til
grundvallar starfa þeirra. Menn
halda, aö störf sérfræðinga séu
þaö erfiö og flókin aö þaö þýöi
ekkert aö spyrja um þau. Viö
segjum sem svo: „Lifiö er svo
flókiö, aö maöur getur ekki fylgst
meö öllu.” En auövitaö eru slikar
fullyröingar bara tjáning upp-
gjafar. Það er hægt aö fylgjast
meö ótrúlega mörgu, ef viljinn er
fyrir hendi. Ég á ekki viö þekk-
ingu i smá-atriöum en sæmilegt
yfirlit. Þvi þaö er einu sinni svo,
aö flestir menn hafa mikla hæfni
til skilnings og lærdóms. Ef viö
hins vegar gefumst upp, afhend-
um viö sérfræöingunum völdin.
Þarafleiöandi látum viö móralsk-
ar ákvaröanir i hendur sérfræö-
inga og gleymum þvi, aö viö get-
um og eigum aö taka móralskar
tölvulöggjöfinni viö umferöar-
mál. Umferöarlög eru ákveðnar
reglur sem eiga aö auövelda um-
feröina, en þær leysa ekki vanda-
mál, semumferöinnierusamfara
einsog t.d. mengun. Það væri til
aö mynda róttæk tölvulöggjöf,
sem bannaöi allar þær tölvuupp-
lýsingar, sem ekki væruaögengi-
legar fyrir almenning. En þessi
tölvulög, sem samin hafa verið á
Norðurlöndum endurspegla aö-
eins þann sáttmála sem viö höf-
um gert vib tækniþróunina oglýs-
ir vel þróun þjóðfélagsins sem
miðar aö þvi að gera alla eins. Og
tölvulög geta auðveldlega skapaö
þá imynd aö allt sé i lagi.
ísland og tölvuvæðingin
— Hvar eru tslendingar staddir
í þessari tölvuþróun?
— Það má segja að Island sé
ekki afturúri sambandi viö tölvu-
tækni. En kosturinn við þróunina
hér er sá, aö tölvur hérlendis eru
nær ekkert notaöar i' úrvinnslu
persónulegra upplýsinga. Hér eru
t.d. ekki til tölvubankar eins og
viöa erlendis. Það er ánægjulegt
aöjafnvel tölvuvæddþjóöeins og
Islendingar skuli ekki nota
tölvurnar á rangan hátt. Einmitt
þess vegna getur tsland veitt á-
kveðið fordæmi ekki sist meö til-
liti til tölvulöggjafar.
Tölvufræðingarnir —
æðstuprestar framtíðar-
innar?
— Núhefur ýmis tækniþróun átt
sér staö á siöustu áratugum.
Hefur tölvuþróunin einhverja
sérstöðu?
— Tölvan hefur þásérstööu, aö
hún framkvæmir verk, er talin
;r höföa til gáfna. Iðnbylt-
ngin var t.d. gerö meö
?ufuvélinni, sem framkvæmdi
likamlega vinnu. Tölvan hins
vegar framkvæmir verk, sem
menn tengja mannlegri hugsun.
Þarafleiðandi er hún ólik öðrum
vélum tækniþróunarinnar og
skapar ákveöinn ótta hjá fólki.
Almenningur heldur að það séu
aðeins sérfræðingar — tölvu-
fræðingarnir — sem geti meö-
höndlað slikar vélar. Hræöslan
gerir þaö aö verkum, aö þeir sem
fást viö tölvurnar fá sérstakan
myndugleika og honum fylgir
alltaf vald. Goðsagnirnar eru
margar kringum tölvur eöa raf-
magnsheila eins og vélarnEU- voru
kallaðar i byrjun. Goðsögnin
sveipar einnig ljóma um tölvu-
fræðinginn, sem getur oröiö eins
konar æðstíprestur okkar tima.
En kjarni spurningarinnar er:
Vilja tölvufræöingar misnota
vald sitt? Persónulega held ég að
allar starfsstéttir sögunnar hafi
reynt að nota þekkingu sina og
aöstööu til aö byggja undir for-
réttindi sin og öölast meiri völd.
Tölvufræöingar eru félagslega
ekkert frábrugönir öðrum mönn-
um né öörum starfsstéttum i
þessari merkingu. Þarna verðum
viö lika að greina á milli hópsins
og einstaklingsins. Hópmeövit-
und tölvufræðinga (og annarra
stétta) er aö sjálfsögðu ekki sú
sama og einstaklingsmeövitund-
in. M.ö.o. ef hópurinn hagar sér á
sérstakan hátt er ekki þarmeð
sagt aö hver einstaklingur i
grúppunni hagi sér samkvæmt
lögum hópsins. Þarna koma
félagsleg lögmál inn i myndina. I
grófum dráttum getum viö sagt
aö einstaklingsmeðvitundin
stjórnist af félagslegum hvötum.
Hræðumst ekki tölvurn-
ar!
— Hvaöa kröfur eigum viö aö
aö gera til tölvuvæöingarinnar og
tölvufræöinganna?
— Viöeigum fyrst og fremst að
gera þær kröfur, aö tölvu-
fræöingarnir útskýri notkun og
uppbyggingu tölva á auöskilinn
hátt fyrir almenningi. Hvaðgetur
tölvan framkvæmt og hvaö ekki?
í sjálfu sér eru lögmál tölvunn-
ar afar eintöld. Þaö er hægt aö
kenna á auðskilinn og skemmti-
legan máta hvernig tölva vinnur.
Vinna hennar er hvorki jafn
abstrakt og stæröfræöin né jafn
fjarlæg og t.d. kjarneölisfræöin.
Ég hef unnið mikiö viö tölvur, og
hef oft reynt aö gera mér grein
fyrir hvers vegna tölvan er svona
heillandi.Ég held aö þaðsé vegna
þess aö hún kemur manni svo
mikið á óvart. Flóknir út-
reikningar eru afgreiddir meö
leifturhraöa. I sjálfu sér er hér
um aö ræöa grundvallarstærö-
fræðireikningasem samlagningu,
frádrátt, margföldun og deilingu.
En vélin vinnur svo ótrúlega hratt
og það er einmitt hraöinn sem
kemur manni á óvart. Vinna tölv-
unnar er hins vegar einföld verk-
efni, sem sérhver manneskja
þekkir úr dagiegu lifi, og hún
framkvæmir vinnuna eftir upp
skrift, sem menn hafa mataö
hana á. Þess vegna held ég aö
Þörfin sé mikil fyrir þaö aö kenna
almenningi grundvallarreglur
tölvunnar i staö þess aö ala á ótta
almennings og hjálparleysi gagn-
vart þessum svarta kassa, sem
við köllum tölvu.
—irr
prestar
framtíðarinnar?
aö almenningur er ekki i réttum
tengslum við tölvurnar sem
slikar. Fólk litur á tölvur sem
einskonar töfravélar. Þetta á sér
náttúrulegar, sálfræðilegar or-
sakir; viö stöndum andspænis
einhverju flóknu verkefni, sem
við látum sérfræöinginn um aö
töfra úr „hókus-pókusvélinni”.
Viö gefumst upp fyrirfram. -
Sérfræðingar taka
móralskar ákvarðanir
— Gera tölvufræöingar sér
grein fyrir auknum völdum sin-
um innan þjóöfélagsins yfirleitt?
— Nei, þaö held ég ekki. Þó er
staðreyndin sú, aö störf tcflvu-
fræöinga eru vel launuö, erkynni
aö gefa þeim til kynná þörf þjóö-
félagsins fyrir þá sem slika og
þarafleiöandi kynt undir valdatil-
finningunni. En ég held aö sjálf
vinnan og lifibrauöiö sé þaö rikt i
hugum þeirra flestra aö
spurningar um völd komi þar
ekki nærri. Sama held ég aö giidi
ákvarðanir i flestum og nær öll-
um málefnum. Þaö er persónuleg'
skoðun min, aö þjóöfélagiö miöi æ
meira aö þvi aö færa sérfræöing-
unum völdin og lausnir vanda-
málanna. Og i þvi felst mikil
hætta.
Tölvur og lýðræði
— Mun aukin tölvuvæöing vega
aö lýöræöi þjóöfélagsins?
— Þaö fer eftir þróun tölvu-
væöingarinnar. Viö megum ekki
einbliha f tæknilegar hliöar tölv-
unnar, heldur taka filósóffekar,
móralskar og pólitfskar hliöar
málsins meö I reikninginn. Viö
getum nefnt sem dæmi, aö þegar
þarf aö taka meiriháttar ákvarö-
anir, eru yfirleitt skipaöar nefnd-
ir sérfræöinga sem skila áliti til
stjórnmálamanna. Hinn vanalegi
maöur er sem sagt álitinn of illa
aö sér eöa hreinlega of heimskur
til aö taka ákvöröun f málinu.
Stjórnmálamennirnir byggja
siöan aögeröir sínar á áliti
nefndarmanna og vfea þarmeð á-
byrgðinni frá sér. Sérfræðingarn-
ir hljóta þarmeö ótakmörkuð
völd, og þetta gildir aö sjálfsögöu
einnig um tölvufræðinga. Og auk-
in völd sérfræöinga vega aö lýö-
ræðinu.
En hins vegar er þörfin fyrir
sérfræöinga og tæknivæddar
vélar fyrir hendi. Þegar við ræö-
um um tölvur og lýðræöi, er þvi
notkun tölva sem upplýsinga-
tækis kjarninni málinu. Þaöer sú
hlið, sem snýr aöþjóöfelaginu og
lýðræöi þess. Ef við litum á málið
I sögulegu samhengi sjáum við,
að það hafa ávallt veriö hinar
æðri stéttir, sem hafa setiö á
þekkingunni og upplýsingunum
og þarafleiöandi haft völdin i sin-
um höndum. Tölvan er ódýrt og
útbreitt upplýsingatæki og gæti
þvi stuölaö aö auknu lýöræöi. En
gerir tölvanþab? Vandamálið er,
að upplýsingarnar eru svo mis-
munandi og aö margar þeirra má
misnota. T.d. tel ég að aögangur
að upplýsingum sem varöa per-
sónu manna eigi aö sæta tak-
mörkunum. En þá rekst maöur á
annað vandamál: Þeir sem hafa
slíkar upplýsingar undir höndum,
fá sjálfkrafa ákveðin forréttíndi,
og þarafleibandi ákveöin völd og
þarmeð eru ólýðræðisleg vinnu-
brögökomin inn i dæmið. Sérhver
upplýsing, sem nota má tíl að
„kontrólera” einstaklinginn
býöur upp á ólýöræöi. Það má þó
segja að þróunin sé ekki orðin sUk
á Islandi.
Tölvubankar
— Tölvubankarnir, þarsem
tölvuupplýsingar eru geymdar i
einni miöstöö, munu raunveru-
lega skera úr um hvort tölvuvæð-
ingin feli i sér lýöræöi eöa ólýö-
ræöi. Noröurlöndin hafa t.d. sett
ákvebin lög eöa eru með löggjöf i
smiðum varðandi tölvunotkun og
persónuvernd einstaklingsins
gegn tölvuupplýsingum. Gallinn
er bara sá, að þessi lög eru ýms-
um annmörkum háö. Meöal ann-
ars er litiö á lögin sem eins konar
sáttmála milli almennings og
tölvutækninar og mætti likja
Eru tölvufræðingar hinir eiginlegu valdamenn
framtiðarinnar? Munu tölvurnar taka flestar
félagslegar ákvarðanir þjóðfélagsins? Mun al-
menningur smátt og smátt leggja allar úrlausnir i
hendur sérfræðinganna og tölvutækninnar? Sunnu-
dagsblaðið lagði þessar spurningar og aðrar undir
Wojciech Gulgowsky, tölvufræðing hjá Reiknistofn-
un Háskólans.
M
Texti: im - Myndir: Leifur