Þjóðviljinn - 01.04.1979, Blaðsíða 17

Sunnudagur 1. aprfl 1979 ÞJOÐVILJINN — SIÐA 17
Marlene meö Hans Albers f „Tvö
hálsbindi" 1929 — Von Sternberg
koma auga á iifandi andlit.
Auk þess vildi Emil Jannings
leika á móti henni, þvi hann
„haf&i miklar mætur á stórum
bakhlutum” segir Marlene i end-
urminningunum. En Sternberg
haföi sitt fram og þar me& var
mikil kvikmyndasaga hafin.
Prufutakan fór reyndar þannig
fram, að Marlene, sem ekki hafði
æft sig fyrirfram vegna þess aö
hún taldi sig vonlausa, fór aö út-
skýra fyrir pianóleikaranum,
hvaö hann ætti að spila. Þetta tók
kvikmyndastjórinn á filmu og
sagði aö það væri sér nóg.
Marlene Dietrich segir, aö þaö
hafi verið mjög erfitt aö vinna
meö stórstjörnunni Emil Jann-
ings, stundum hafi hann látið
Sterhberg dextra sig i allt aö þvi
tvær stundir, áöur en hægt var að
byrja að vinna. Hann hataöi alla,
og likti leikkonunni ungu helst viö
kálffulla kú.
„Oft fannst mér aö myndin sem
viö værum að búa til væri afskap-
lega venjuleg”, segir i endur-
minningunum. „Og þaö finnst
mér enn. Hvert atriöi var tekiö
með fjórum kvikmyndavélum
samtimis, og ég vissi að þeim var
mest beint aö fótleggjum minum.
Alltaf þegar ég var mynduð var
ég beöin um að lyfta hægra fæti
eða vinstra fæti.” Engan grunaöi
aö þessi mynd mundi veröa fræg i
kvikmyndasögunni, og þegar hún
siðan varö afar vinsæl fannst
Marlene sjálfri aö þaö væri eins
og hver önnur tilviljun.
Til Hollywood
En nú var hjól af staö fariö sem
ekki varö stöövaö meö einföldum
hætti. Bandaríska kvikmyndafé-
lagið Paramount var komiö á
vettvang og bauö samninga og
aöra þá græna skóga sem þús-
undir leikara dreymdi um. Og
Marlene Dietrich lagöi af staö til
Bandarlkjanna.
í Hollywood byrjaöi Marlene á
þvi aö vinna meö von Stérnberg
I mynd sem nefnd var Marokkó.
Mótleikari hennar var Gary
Cooper. Hún var full meö van-
metakenndir — fannst hún feit og
brussuleg I samanburði viö kvik-
myndageddur Hollywood og var
þar aö auki viss um aö hún kynni
ekki aö leika. I dag er hún reiðu-
búin aö játa, aö „ég var algjört
núll sem leikkona, þaö var aöeins
fyrir sakir leyndardómsfullra aö-
feröa von Sternbergs, að ég var
vakin til lifsins, ég var litur á
hans hugmyndaspjaldi.
Forsýningin á Marokkó lagöist
illa i Marlene Dietrich. Flestir
boösgestanna fóru að hypja sig
þegar myndin var hálfnuð. (Siöar
kom i ljós, aö þetta stafaöi eink-
um af þvi, aö menn voru þvi vanir
aö Gary Cooper léki i kábojmynd-
um og urðu fyrir vonbrigöum aö
sjá hann ekki á hestbaki). Mar-
lene stalst heim, grét beisklega
og fór að pakka niður föggum
sinum. Hún var viss um aö ósigur
hennar væri augljós.
Um morguninn kom von Stern-
berg i heimsókn meö blaöagrein;
þar haföi einhver „Jimmý Star”
spáð þvi, aö „ef þessi kona á ekki
eftir að setja kvikmyndaiönaöinn
á annan endann, þá veit ég ekki
um hvaö ég er aö tala”. Það lá
sem sagt ekkert á að flýja heim.
Þetta var árið 1931.
a/ erlendum vettvangi
Uppreisn Írans-Kúrda
íran er áfram i fréttunum en aö
þessu sinni er höfuðborgin þar,
Teheran, ekki sá staður sem at-
hyglin beinist einkum aö, heldur
Sanandaj, grámórauö leirhúsa-
borg vestur i iranska Kúrdistan.
Kúrdneskir skæruliöar, kiæddir
viöum pokabuxum og meö hvita
túrbana, hafa borgina aö mestu á
valdi sinu. Enn verst þar þó
iranskur herfiokkur og skýtur
sprengikúlum, en Kúrdar beita á
móti léttum skotvopnum sjálf-
virkum. Oljóst er hvernig þeir
hafa fengiö vopnin, en kúrdnesk
neðanjarðarhreyfing hefur lengi
veriö starfandi i tran og kann aö
vera aö hún hafi fyrir löngu veriö
búin aö koma sér upp leynilegum
vopnabúrum. Þar aö auki er trú-
legt aö Kúrdar hafi komist yfir
slangur af vopnum I byltingunni,
þegar mikiö upplausnarástand
komst á her og lögreglu, og tekiö
þau herfangi I her- og lögreglu-
stöövum.
Sagt er aö eitt til tvö hundruö
manns hafi þegar fallið i
Sanandaj. Einnig er sagt aö vlöar
hafi komiö til bardaga milli
Kúrda ogiranskra herflokka, þar
á meðal I Mahabad, borg skammt
frá Sanandaj. Fréttamaöur AP i
Sanandaj segir að ekki fari þaö
leynt aö borgarbúar haldi meö
kúrdnesku skæruliðunum
Kröfur Kúrda
Baráttusamtök Kúrda i Iran
áttu drjúgan þátt i baráttunni
gegn ógnarstjórn keisarans og
vilja nú fá eitthvað i staöinn.
Helsti stjórnmálaflokkur Kúrda,
Kúrdneski lýöræöisflokkurinn,
hefur lagt kröfugerð þeirra fyrir
Komeini erkiklerk og Basargan
forsætisráöherra. Helstu atriðin
eru: Sjálfstjórn.Kúrdneska (sem
er iranskt mál eins og persneska)
verði notuð sem kennslumál I
skólum i iranska Kúrdistan. Allar
herstöövar i héruðum, þar sem
Kúrdar eru i meirihluta, skulu
vera undir eftirliti kúrdnesks
þjóðvarðarliös. — Ennfremur
krefjast Kúrdar aukinna itaka i
stjórnarstofnunum i Teheran, og
er þeim sérstaklega umhugað um
aö fylgjast meö samningu nýrrar
stjórnarskrár, sem er á döfinni,
til þess aö tryggja aö réttur
þeirra veröi þar ekki fyrir borö
borinn.
Viö þessu var að búast eftir aö
keisaranum var sparkaö. Kúgun
hans kom ekki sist niöur á þjóö-
ernisminnihlutunum, sem neitaö
var um sjálfstjórn og menningar-
legt sjálfsforræði> þótt aö visu
væri kúgunin á Kúrdum i íran
sjaldnast eins hrottaleg og i Tyrk-
landi og Arabalöndum. Þaö mátti
þvi gera ráö fyrir aö þjóö-
ernisminnihlutarnir losnuöu úr
læðingi, eins og svo margt annaö i
íran, þegar hin hataða keisara-
stjórn var á bak og burt.
Og I Iran geta þjóðernisminni-
hlutarnir vissulega veriö mikiö
afl. Persar, hin rikjandi þjóð
landsins, eru vart nema tveir
þriöju hlutar landsmanna, sumir
segja ekki nema tæpur helming-
ur. Kúrdar, sem búa í þeim hér-
uðum Irans sem liggja aö írak
noröanveröu og Tyrklandi, eru
liklega aö minnsta kosti hálf
þriöja miljón talsins, að sumra
sögn fjórar til fimm miljónir.
Sem fyrr segir eru þeir hvaö
tungumál snertir skyldir Persum,
en aðhyllast Sunni (hina „rétt-
trúuöu”) —grein Múhameös-
trúar, ekki Sjia-greinina eins og
Persar.
Aðrir þjóðernis-
minnihlutar ókyrrast
Annar fjölmennur þjóðernis-
minnihluti er Aserar eöa Asar-
bædsjanar, sem búa norövestast i
landinu, I landshluta sem viö þá
er kenndur, Aserbædsjan. Þeir
mæla á tyrkneska tungu, Nokkur
hluti þjóðar þessarar býr noröan
landamæranna, i sovétlýöveldinu
Aserbædsjan. Aserar hafa verið
taldir undirgefnari Persum og
minni þjóðernissinnar en Kúrdar,
en skömmu eftir aö byltingar-
menn tóku völdin i Teherar. gusu
upp blóðugir bardagar i Tabris,
aðalborginni i iranska
Aserbædsjan. Talsmenn
Komeinis sögöu þar hafa veriö
um að ræöa uppreisn Savak-
agenta og annarra gagn-
byltingrsinna, en suma grunar að
aserskir þjóöernissinnar hafi átt
þar að minnsta kosti einhvern
hlut aö máli. Uppreisn þessi mun
hafa verið bæld niöur skjótlega,
en samkvæmt einni frétt féllu um
600 manns.
I suðausturhluta landsins, sem
er næsta ömurlegur eyðifláki, búa
Balútar (Baluchi), bjóð náskyld
Persum og mun munurinn á
annan áratug. Leiötogi Kúrda i
þvi striði var ættbálkshöföinginn
Múlla Mústafa Barsani, sem nú
er nýlátinn vestur i Bandarikj-
unum.
Helsti stjórnmálaflokkur
Kúrda bæöi i tran og Irak er
Kúrdneski lýðræöisflokkurinn,
„sem er sósialdemókratiskur i
friöi en gerist sjálfkrafa
byltingarsinnaður þegar berjast
þarf gegn haröstjórn,” eins og
einn forustumanna flokksins
sagöi viö undirritaöan. Flokkur
þessi var stofnaöur I iranska
Kúrdistan i siöari heimsstyrjöld.
Þá var tran hernumiö af Bretum
Hver eru landamæri Kúrdistan? Haft er fyrir satt aö Kúrdar séu
fjölmennastir þeirra þjóöa, sem ekki hafi eigið ríki og njóta ekki einu
sinni sjálfsstjórnar.
persnesku og balútsku lítill. Þeir
eru margir sagöir vilja taka
höndum saman við þjóðbræöur
sina I Balútsjistan, vesturhluta
Pakistans, og stofna sjálfstætt
riki Balúta. Balútar eru viga-
menn talsveröir að erfðavenju og
höföu lengi fyrir vana aö fara
ránsferöir vestur i Iran. Þær
vikingaferöir lögöust ekki niöur
fyrr en á dögum Resa Sja
keisara, fööur Múhameðs Resa. t
byrjun þessa áratugs, eftir aö
Pakistanar höföu tapaö Bangla-
Dagur
Þorleifsson
skrifar
dess, geröu Balútar i Balútsjistan
uppreisn, en her Pakistans bældi
hana niður af engri vægö. Þaö
striö þótti ekki „stórpólitískt” og
komst þvi varla stafur um það i
heimsfréttirnar. Einhverjir af
skæruliðum Pakistan-Balúta
halda til i Afganistan og hafa
stuöning núverandi vinstri-
stjórnar.
Þá má geta þess aö 1 Kúsistan,
landshlutanum viö botn Persa-
flóans, þar sem olian er, er um
hálf miljón arabiskumælandi
fólks.
Þrotlaust strið
Af þjóöernisminnihlutunum
öllum hafa Kúrdar mesta sjálf-
stæðisvitund, svo sem eðlilegt:má
kalla meö tilliti til sögu þeirra á
þessari öld. Haft er fyrir satt aö
Kúrdar séu fjölmennastir þeirra
þjóöa, sem ekki hafi eigiö riki og
njóta ekki einu sinni sjálf-
stjórnar. Utan Irans er um hálf
þriðja miljón þeirra i trak, á aö
giska um fimm miljónir i Tyrk-
landi og tvö til þrjúhundruð
þúsund i Sýrlandi.
Frá þvi i lok fyrri heims-
styrjaldar hefur sjaldan linnt
vopnaðri sjálfstæöisbaráttu
Kúrda. t Tyrklandi háöu þeir svo
aö segja linnulaust frelsisstriö
gegn þarlendum stjórnarvöldunn
frá 1925 til 1939 og 1 trak laut
frelsishreyfing þeirra i lægra
haldi 1975 eftir baráttu i hálfan
og Sovétmönnum, sem skipt
höföu landinu á milli sin, en stór
partur kúrdnesku héraöanna lenti
á milli hernámssvæðanna. Þar
gátu Kúrdar þvi haft sina henti-
semi, þvi fremur sem iranska
miöstjórnin var aö mestu úr leik
vegna hernámsins. Eftir striöiö
fóru Irans-Kúrdar fram á sjálfs-
stjórn og stofnuðu lýöveldi innan
ramma keisaradæmisins. Var
þaö kennt viö höföuborg sina
Mahabad, en náöi aldrei yfir
nema nokkurn hluta iranska
Kúrdistans.
Komeini á báðum
áttum
Þá toguöust vesturveldin og
Sovétrikin á um itök i tran.
Keisarinn, sem bæla vildi niður
allar sjálfstjórnarhreyfingar, var
á bandi vesturveldanna, en sjálf-
stjórnarhrey fingarnar i
Kúrdistan og Aserbædsjan fengu
hinsvegar einhverja aöstoð frá
Sovétmönnum. En Sovétrikin
voru of máttvana eftir striöiö
tilað þau þyröu aö standa þarna
upp i hárinu á Bandarikjunum og
drógu sig þvi fljótt út úr tran, og
var þá úti um sjálfstjórnarT
hreyfingarnar. Her Mahabad-
lýðveldisins (aö mestu skipaöui
Iraks-Kúrdum undir forustu
Múlla Mústafa Barsanis) haföi aö
visu betur i bardögum viö iranska
herinn, en forustumenn lýðveldis-
ins töldu sig ekki geta varist
ofureflinu til lengdar og gáfu sig
keisaranum á vald. Hann haföi
heitiö þeim griðum, en gekk eins
og vænta mátti á gefin heit og lél
hengja þá. Slðan hafa Irans-
Kúrdar haft hægt um sig þanga?
til nú.
Komeini erkiklerkur og rikis-
stjórn hans eru greinilega mjög
tvistigandi i afstöðu sinni til upp.
reisnarinnar I Sanandaj. Ýmist
fordæma þau uppreisnarmenn
sem „gagnbyltingarsinna” og
segja aö þeir veröi barðir niöur af
fullu miskunnarleysi, en jafn-
framt gerir Komeini út háttsetta
sendimenn, bæöi læröa og leika,
aö ræöa viö þá. Aö öllum likindum
vita hinir nýju valdhafar i
Teheran ekki I hvora löppina þeir
eiga aö stiga I þessu máli. Senni-
lega óttast þeir að ef Kúrdar fái
kröfum sinum framgengt, muni
aörir þjóöernisminnihlutar fylgja
á eftir og geti þetta endað meö
þvi að rikið leysist upp. En sé
snúist viö Kúrdum af mikilli
grimmd, er hætta á aö þaö afli
stjórninni viötækra óvinsælda,
bæði meöal Kúrda sjálfra og
margra stuöningsmanna
stjórnarinnar, er hafa samúö meö
Kúrdum. Þetta gæti endað með
þvi aö herinn, sem risiö hefur
veriö heldur lágt á undanfarið,
magnaöist á ný. Svo gæti farið ef
Komeini og hans menn tækju
þann kost aö setja traust sitt á
herinn til að bæla niður Kúrda og
aöra uppreisnarmenn. Hers-
höföingjarnir myndu varla gera
það fyrir ekki neitt.
Uppreisn Kúrda i tran er ekki
mál sem snertir þaö land eitt.
Enn er ekki hálfur áratugur siöan
uppreisn Iraks-Kúrda var bæld
niöur og enn eru kúrdneskir
skæruliöar á kreiki þar i fjöll-
unum. Ekki þarf aö efa aö ein-
hver tengsl séu á milli þeirra og
bardagamannanna i Sanandaj.
Vaxandi ótta stjórnarvalda i
Vestur-Asiu við þaö aö Kúrdar
allra landa sameinist i réttinda-
baráttu sinni má marka af þvi, aö
nýlega hafa Tyrkland og trak,
sem annars hafa ekki verið sér-
stakir vinir, gert meö sér samn-
ing um aö berjast sameiginlega
gegn hverskonar andspyrnu
Kúrda. dþ.
Tökum að okkur
viðgerðir og nýsmiði á fasteignum.
Smiðum eldhúsinnréttingar: einnig við-
gerðir á eldri innréttingum. Gerum -við
leka vegna steypugalla.
Verslið við ábyrga aðila
TRÉSMIÐAVERKSTÆÐIÐ
Bergstaðastræti 33,simar 41070 og 24613
• Blikkiðjan
Ásgarði 7, Garðabæ
Önnumst þakrennusmíði og
uppsetningu — ennfremur
hverskonar blikksmíði.
Gerum föst verðtilboð
SIMI 53468