Dagblaðið - 29.04.1977, Blaðsíða 4

■\ /
4
/*
Eftir afmæli
Mikil afmælishátíð var
haldin um helgina sem leið — í
blöðum og útvarpi og á leiksviði
Þjóðleikhússins, og þó sjálfsagt
miklu víðar, minntust menn 75
ára afmælis Halldórs Laxness,
að sjálfum honum fjarstöddum.
Hann var farinn úr landi í
tækan tíma fyrir þennan tylli-
dag, en lét hafa eftir sér að
afmæli hefðu í sinni sveit
aðeins verið haldin til að gleðja
börn.
Fáir held ég að lái afmælis-
barni þótt hann að þessu sinni
kysi að forðast mannfögnuð:
mikið langlundargeð mun
þurfa til að taka á fimm ára
fresti þátt í einhvers konar
minningarhátíð um sjálfan sig.
En til þess eru vitasklud slíkir
tyllidagar í lífi þjóðskálda eins
og annara þjóðskörunga að þá
veitist þjóðinni tilefni til að
láta uppi hug sinn til þeirra, tjá
þeim þökk og virðingu sem
þeim ber, með vörunum og í
orði kveðnu ef ekki af hug og
hjarta. Og það hefur Halldór
Laxness auðvitað látið sér
lynda í aðra tíma: látið hylla
sig, þegar honum hefur þótt
það eiga við, svo sem fyrir
aðeins fimm árum, á sjötugsaf-
mælinu.
Mannabörn og
leikarar
Sjálfsagt hefði mörgum þótt
afmælissamkoma Þjóðleikhúss-
ins á laugardag yfirbragðsmeiri
að sjálfum honum viðstöddum.
Slíkar samkomur eru ekki endi-
lega til þess stofnaðar að hafa
þar um hönd eða fjalla um bók-
menntir heldur í hyllingar-
skyni við höfund þeirra. Hvað
skyldu annars margir hafa
komið I leikhúsið á laúgardag-
inn óboðnir og upp á sjálfs sfn
kostnað? Auðvitað veit ég
ekkert um það. En ekki var um
neina fjölda-aðsókn að ræða,
svo mikið var víst. Aftur á móti
var fyrir allmörgum árum,
kannski í tilefni af sextugsaf-
mæli höfundarins, en það man
ég ekki fyrir víst, efnt til slíkra
„kiljanskvölda“ með leik og
söng og lestri úr ritum hans,
sem voru vellátnar og velsóttar
skemmtanir að ég held. Og
leikgerðir eftir skáidsögum
Halldórs á seinni árum eiga
vaalaust vinsældir sinar
einkum að þakka útbreiðslu og
vinsældum sagnanna og al-
mennum kunnugleik áhorf-
enda á þeim. En dagskrá Þjóð-
leikhússins á laugardag var
sem sé aðeins flutt það eina
sinn í minningarskyni við
höfundinn á af:næ!isdegi hans.
Við svo búið væri það nokk-
urn veginn út I bláinn að byrja
nú eftir dúk og disk einhvers
konar leikdóm um dagskrána á
laugardag, enda skal það ekki
gert. Bríet Héðinsdóttir hafði
tekið saman efnið, auðkennt
fleygu vísuorði úr Kvæðakveri:
Mannabörn eru merkileg
nefndist dagskráin sem flutt
var af heilum hóp veilátinna
leikara ásamt söngkonunni
Þuríði Pálsdóttur.
Vist var gaman að rifja þessa
dagstund upp ýmsa velvalda
staði úr ritum Halldórs Lax-
ness, dagskrárefnið smekklega
valið og saman sett. Hér á ekki
að skrifa neinn leikdóm. En það
rifjaðist líka upp við að hlýða á
dagskrána, sem oftar hefur
mátt taka eftir, hversu leikur-
um er fjarskalega mislagið að
flytja skáldskap svo vel sé,
hvort heldur er ljóð eða laust
mál. Hvernig skyldi standa á
því? Einhverstaðar í menntun
eða þjálfun eða starfi margra
leikara, sem gefa sig að upp-
lestri, virðist sá misskilningur
eiga upptök sín að í lestrinum
beri þeim að miðla áheyrandan-
um einhvers konar „leikrænni
tjáningu" efnisins sem þeir
lesa, eða í öllu falli „tilfinninga-
legri túlkun“ þess, sem vill þá
oftar en ekki snúast upp í ein-
skæra tilfinningasemi upples-
arans sjálfs, eða innantómar
umfram-áherslur einhverra
efnisatriða textans. En gá ber
að því að tilfinningaríki skáld-
skapar eins og önnur merking
hans er allt fólgið í textanum,
orðanna hljóðan á blaðinu þar
sem lesandi nemur hann. Og
verkefni upplesarans er og
verður að koma textanum
sjálfum, orðanna hljóðan á
framfæri við áheyranda sinn
með eins miklu látleysi og
honum er auðið og án þess að
trana sjálfum sér og sinni milli-
göngu að áheyrandanum.
Umfram róminn og tækni fram-
sagnar útheimtist af honum
fyrst og fremst næmur skiln-
ingur á efnið sem hann les,
vantúlkun síst líklegri til að
vinna skáldskapnum miska i
flutningi en leikrænar öfgar og
oftúlkun.
Leikarar eru að sönnu mis-
jafnlega til sinna verka fallnir
eins og aðrir menn. En 1 Þjóð-
leikhúsinu á laugardag fannst
mér mestur ánægjuauki að
flutningi þeirra Guðrúnar og
Þorsteins ö. Stephensen á sínu
dagskrárefni: sú fjölskyida er
ágætlega læs á góðar bók-
menntir.
Mól og myndir
Og meira var um í tilefni
afmælisins en nú var talið:
Straumrof í Iðnó, sýning í
Norræna húsinu, ný útgáfa á
Barni náttúrunnar með teikn-
ingum eftir Harald Guðbergs-
son.
1 Norræna húsinu var sýnt
eitt af frægðarverkum Halldórs
Laxness frá seinni árum hans:
steinprentuð útgáfa Sögunnar
af brauðinu dýra, sem síðar
kom i Innansveitarkroniku,
með myndum eftir hinn nafn-
togaða málara Asger .Jorn. Og
þar mátti um leið hlýða
meistaralegum lestri höfundar
sjálfs á sögunni 'af grammófón-
plötu sem fylgdi hinni stein-
prentuðu bók. Sjálf er útgáfa
einhvers lags metfé svissneskr-
ar prentlistarmanna, lúxus-
gi;ipur handa vellauðugum
söfnurum, og hafa líklega fáir
þekkt þá bók hér nær uns
sýningin kom til. En ekki
fannst mér liggja I augum uppi
samhengi máls og mynda þótt
gaman væri að fá að sjá og
kynnast fljótlega verk Jorns af
þessu gefnu tilefni.
Barn náttúrunnar og
Straumrof eru víst hvortveggja
verk sem lítt væri hirt um ef
þau væru eftir annan höfund
en þau eru. En margir hafa
MIKIL BÚBÓT
Það er kunnara en frá þarf
að segja hversu mjög skortur á
íslenskum bókum um sögu
myndlistar hefur háð allri
kennslu og útbreiðslu þekking-
ar á henni hér á landi. Að vísu
hefur mátt finna ágætar yfir-
litsbækur um þetta efni á
ensku og dönsku i bókabúðum
og margir skólar hafa stuðst við
þær, en talsverður fjöldi
nemenda hefur átt I erfiðleik-
um með þau verk tungu-
málanna vegna, sérlega þar
sem flest þau hugtök sem þar
koma fyrir eru alls ekki hluti af
daglegu máli. Á ég hér aðallega
við yfirlitsrit H.W. Jansens,
Ernst Gombrich, svo og lista-
sögu Broby-Johansens, ólíkar
bækur og allar gagnlegar.
Okkur sem kennt höfum lista-
sögu hefur einnig verið ljóst
hverjir erfiðleikar hafa blasað
við þeim útgáfufyrirtækjum
íslenskum sem hugleitt hafa
prentun slíkra verka.
Kostar of fjór
Listasögur krefjast margra
ljósmynda, helst í litum og leyfi
til prentunar þeirra kostar of
fjár og litprentun sömuleiðis og
allt þetta spennir upp verð
slíkra bóka fyrir skólafólk sem
þarf einna mest á þeim að
halda.
Á síðustu árum hefur samt
örlað á mjög jákvæðri þróun í
þessum efnum, en það er út-
breiðsla þýddra fjölþjóðaút-
gáfna. Italir hafa staðið framar-
lega á þessu sviði, enda hafa
þeir yfir að ráða miklum hag-
leiksmönnum i bókaútgáfu, — í
prentun, Ijósmyndun og öllum
öðrum frágangi. Hafa þeir gefið
út ríkulega skreyttar listasögur
með texta eftir þarlenda sér-
fræðinga og hafa aðrar þjóðir
síðan samið um að fá bækurnar
prentaðar á Ítalíu með þýðing-
um. Hefur þetta fyrirkomulag
alltént tryggt góða myndprent-
un og þá er talsvert áunnið. Sá
mikli atorkumaður Þorsteinn
Thorarensen hefur komist að
samningum af þessu tagi um
útgáfu mannkynssögu, og nú
hefur hann bætt við þremur
vönduðum bindum um lista-
sögu I Fjölvaútgáfu sinni. Að
víi,u eru þær ekki á neinum
spottprís, yfir 5000 krónur
hvert bindi, en það ætti ekki að
vera neinum ofviða að kaupa
eitt á ári eins og kennslu í þess-
ari grein er hagað víðast hvar.
Umskrifuð
Upphaflega mun texti vera
eftir ítalska iistfræðinginn
Ginu Pischel, en Þorsteinn
segir í formála bókina vera
mjög umskrifaða í þýðingu.
Gaman hefði verið að vita
nákvæmar hver hlutur hans I
bókinni er, en þangað til verða
þau Gina og Þorsteinn bæði að
teljast ábyrgðarmenn fyrir
henni. Ég vil segja það strax, að
þótt ég sé ekki sáttur við allt
sem í þessari Fjölvabók er, þá
er hún þegar á heildina er litið
mikil og þörf búbót, ekki síst
fyrir það að allar myndir
hennar, sem eru mörg hundruð,
eru í litum og að því leyti tekur
hún fram þeim bókum, sem ég
nefndi hér að ofan. Að vísu er
litprentunin afskaplega mis-
jöfn þegar kemur fram í tíð
málverksins, mikið um græn
blæbrigði sem eru til lýta, t.d í
mynd Manets af „Morgunverði
í grasinu" í þriðja bindi. En i
flestum tilfellum má hafa gagn
af litnum eins og hahn kemur
fram í málverkunum. Hann
segir okkur alltént meira en
svört/hvít prentun.
Þorsieinn Thorarensen.
Bók
menntir
DAGBLAÐIÐ. FÖSTUDAGUR 29. APRlL 1977.
—
mætur á Barni náttúrunnar
vegna höfundarins og hans
seinni verka, eins og afmælisút-
gáfa Helgafells væntanlega er
til marks um. Og mynd-
skreyting eða bókarlýsing
Haralds Guðbergssonar finnst
mér við fljótlega sýn fjarska
fallegt verk, hin ljósa og ein-
falda línuteikning horfir rétt
við þvi sem upprunalegast er I
Barni náttúrunnar: barnslegri
einfeldni og næmleika
sögunnar.
Afmoeli og saga
í afmælisminningu einhvers
dagblaðsins um helgina bar
glöggur maður upp einfalda
spurningu um hinn fjarverandi
heiðursgest; hver er hann
eiginlega? spurði maðurinn.
Það gæti skeð áð seinlegt yrði
að svara þeirri spurningu til
hlítar hver Halldór Laxness sé
og hafi verið lesendum sfnum
og samlöndum um dagana, og
yrðu kannski jafnmörg svör
uppi og spyrjendur að lokum.
Fyrir einhverjum slikum svör-
um mátti sjá óra í afmælis-
greinunum á dögunum: það var
eins og margir þeir höfundar
kysu að fjalla um og hylla hver
sinn part viðfangsefnisins.
Einn metur umfram allt hinn
byltingarsinnaða sósialista og
ádeiluhöfund fyrri ára og
þakkar honum að hafa gert sig
að komma. Annar leggur mest
upp úr borgaralegri efahyggju
og íhaldssemi höfundarins |
efri árum hans, þjóðskáídsins,
sem allir geti nú samginast um
að hylla. Þriðji sér í epískri list
hans fyrr og síðar ávöxtun og
endurnýjun klassískrar arf-
leifðar í nútimanum. Og svo
framvegis — og hver og einn
lofar höfundinn eftir sinum
smekk, og hafa allir nokkuð til
síns máls. Þó er höfundurinn
einn og samur allt frá Barni
náttúrunnar fram að minninga-
bókinni Ungur ég var síðan í
haust.
Þeirra 1 milli hefur mikil
saga gerst, sem á meðal annars
fjallar um lífsskoð,un og listræn
viðhorf i slfelldri umsköpun
með breyttum timum og mönn-
um. Það sem tengir alla þá sögu
saman skiptir ugglaust ekki
minna máli en hitt sem milli
ber ólikra tímaskeiða og verka
á ferli höfundarins. Það væri
þarflegt ef upp vektist ein-
hvern tíma snjall höfundur,
þess umkominn að gera grein
fyrir og leggja mat á hlutdeild
Halldórs Laxness í menningu
aldarinnar, ekki bara með
skáldverkum sinum, heldur
einnig margvislegri þátttöku i
daglegu menningarlífi og
pólitík. En þess þarf varla að
vænta á tilfallandi tyllidegi á
ævi höfundarins. Svo mikið er
samt vist að til að skilja sjálfa
sig er lesendum hans áreiðan-
lega hollt að leitast við að skilja
verk síns mikla höfundar í
sögulegu samhengi þeirra við
sína tfma og þann samtima sem
við nú lifum.
Það kann að vera viðfangs-
efni sjálfs hans í sínum síðustu
bókum — sem hver tekur nú
eftir öðrum og allir endanlega
eftir höfundinum að séu í
verunni einhvers konar skáld-
sögur en ekki endurminningar.
Breytir engu þótt kannski megi
kalla frásagnarhátt þeirra
skáldsögulegan, rétt eins og
skáldsögur eru stundum samd-
ar með aðferð minningahöfund-
ar. Þær fjalla I öllu falli um
höfund undir eigin nafni,
Halldór skáld frá Laxnesi, staði
og tíma og atburði, fólk og fé
sem hann hefur lifað og kynnst
við í æskunn — eins og þessi
liðna tíð horfir við úr áfanga-
stað fullorðinsaldursins.
Kannski lif og reynsia sé
endanlega skáldskapur? En
efni þessara bóka hefst í árdaga
islenskrar nútímasögu, sem
höfundurinn hefur lifað og
starfað alla sína tíð í henni
miðri. Þá fundust 1 grasi í
túninu heima þau gullnu töfl
sem verk hans geyma okkur
sem lesum.
Bók
menntir
—
AÐALSTEINN
INGÓLFSSON
s-------
Ýmsar aðferðir
Bók af þessu tagi verður að
sjálfsögðu að fylgja tímaröð, en
innan þess ramma má nota ýms-
ar aðferðir. Þeir Janson,
Gombrich og Broby-Johansen
hafa allir þann háttinn á að
takmarka fjölda listamanna og
listfyrirbæra við þá helstu, en
reyna þess í stað að segja
rækilegar frá þeim og stöðu
þeirra á hverjum tíma. 1 Fjölva-
bókinni er hins vegar reynt að
segja stuttlega frá afar mörgu.
Fyrri gerðin er skemmtilegri
aflestrar, en sú síðari og þar
með talin Fjölvabökin, hentar
kannski betur sem kennslubók,
þar sem kennari getur með lit-
skyggnum fyllt upp í myndina
og farið nánar í atriði sem
aðeins er drepið á. Tveir alvar-
legir meinbugir eru þó á þess-
ari útgáfu Þorsteins og v.irða
báðar myndirnar.
Það heyrir þar til und-
antekninga að verkin séu
tímasett, sem þýðir t.d. að
nemandi verður að leita fyrir
sér víðar að ártölum sé hann að
bera saman tvö verk gerð á
sama tíma, með tilliti til áhrifa
o. fl. Hinn ljóðurinn er sá að
hvergi er getið um stærð
verkanna og falla höfundar þar
í þá gryfju sem oft er nefnd
Malraux-villan (tengd kenning-
um André Malraux um „Musée
Imaginaire“), þar sem gefið er
í skyn að listgildi verka sé ekki
í neinum tilfellum tengt stæið
þeirra.
Mannhœðarháar
eða örsmáar
Þó held ég að flestir hljóti að
skilja að það skiptir töluverðu
máli, hvort t.a.m. myndastytta
sé mannhæðarhá og hringsæ
eða þá 20 cm og ætluð til hand-
fjötlunar og því er birting
mynd af tveimur slíkum hlið
við hlið, án upplýsinga um
stærð til þess eins að glepja
námsmanninn.
Ég minntist á það í upphafi,
hve óaðgengileg mörg hugtök
listsögunnar hafa verið fyrir þá
sem þurft hafa að lesa hana á
erlendum málum. Enn erfiðara
hefur reynst að finna íslensk
orð yfir þessi hugtök. Að vísu
hafa þeir Kristján Eldjárn og
Björn Th. Björnsson unnið
þarft verk við að snara þeim
eða umskrifa á gott mál í bók-
um sínum, en samt vantar enn
mikið upp á islenskan
orðaforða í þessari grein. í út-
gáfu sinni hefur Þorsteinn
reynt að bæta úr þessu ófremd-
arástandi og í flestum tilvikum
tekst honum vel upp. „For-
bakur“ fyrir „front apse“,
„dyraskúti" fyrir „recessed
doorway", „baugaldur“ fyrir
„tondo“, — þessi orð og fjöldi
annarra þykkja mér hljóma vel,
— hversu vel sem það mun
ganga að leggja þau á minni
nemenda og almennings.
Fœgistíll og hlaðstfll
Þorsteinn reynir ennfremur