Samvinnan - 01.06.1969, Side 13

verja var undirrót Boxarauppreisnarinnar
árið 1900, sem leiddi til blóðugra árása á
þessa aðilja, en uppreisnin var bæld niður
á hinn hrottafyllsta hátt af evrópskum her-
sveitum. Þegar árið 1909 voru héraðsþing
farin að koma saman og heimta þjóðþing.
Mansjú-veldið var að liðast í sundur og þá
um leið hið gamla Kínaveldi. Nýlendusinn-
ar í Evrópu og Japan litu vonaraugum til
þess dags, þegar þeir gætu skipt Kína milli
sín og stofnað þar nýlendur einsog í Afríku.
Fyrr á tímum hefði slík þróun leitt til
valdatöku nýrrar ættar, annaðhvort kín-
verskrar eða frá úthéruðunum, sem blásið
hefði fersku lífi í hið aldna ríki. En á 20.
öld var allt gerbreytt: Kína var ekki lengur
sérstakur heirnur. Hinir nýju byltingar-
menn létu fyrst verulega til sín taka í upp-
reisninni í október 1911, mölvuðu undir-
stöður hins 2000 ára gamla Konfúsíusar-
kerfis, annarsvegar vald keisaraættarinnar,
hinsvegar embættismannaprófin sem fleyttu
rjómann af menntamönnum landsins í þágu
keisaraættarinnar. Form og siðvenjur Kon-
fúsíusar-kerfisins tórðu framá miðja öldina,
þegar kommúnisminn feykti þeim burt, en
voru á fallanda fæti frá 1911—12, þegar
Sun Jat-sen og fylgismenn hans gerðu
fyrstu tilraunir til að koma á lýðveldi að
vestrænni fyrirmynd.
Byltingin 1911—12 hefði átt fullt í fangi
með slíkt viðfangsefni við ákjósanlegustu
aðstæður, þegar höfð er í huga víðátta
landsins og örbirgð íbúanna. Indverjar áttu
við sama vanda að glíma eftir að þeir hlutu
sjálfstæði 1947, en þeir höfðu fengið nokkra
tilsögn í lýðræðisskipulagi af brezkum hús-
bændum sínum. Kínverjar höfðu enga slíka
tilsögn fengið. Þeir áttu því einu að venj-
ast, að menntaðir embættismenn fram-
kvæmdu vilja alráðs keisara. Aukþess var
Kína vettvangur margra erlendra keppi-
nauta á verzlunarsviðinu og margra sund-
urleitra hugmynda um stjórnarfar —
brezkra, bandarískra, rússneskra og einkan-
lega japanskra. Kínverskir stúdentar og
menntamenn gleyptu í sig hugmyndir úr
öllum áttum — þjóðernisstefnuna, frjáls-
lyndu stefnuna, sósíalismann og síðar
kommúnismann. Einsog jafnan hafði verið
siður í Kína, notuðu herstjórar tækifærið,
þegar miðstjórn ríkisins var veikburða,
komu sér upp eigin herjum og buðu öðrum
byrgin. Því fór svo, að fyrstu tíu árin eftir
fall Mansjú-ættarinnar 1912 hafði Sun Jat-
sen mjög takmörkuð völd. Herstjórarnir
börðust innbyrðis um gervallt landið. Hreyf-
ingar sem voru andvígar útlendingum og
kristnum mönnum efndu til uppþota í stór-
borgunum, þar sem allt ólgaði í nýjum hug-
myndum meðal stúdenta og menntamanna
með þeim afleiðingum að fornar siðvenjur
trúarbragða og heimilislífs voru lagðar fyrir
róða. Meðan þessu fór fram gekk líf bónd-
ans sinn vanagang, nema þegar stigamenn
gerðu sig heimakomna (en þeir voru ekkert
nýnæmi), og hinir gömlu fjendur herjuðu
sem fyrr: örbirgð. sjúkdómar, hungursneyð,
flóð og stríð.
Meðal eldhuganna í byltingu Sun Jat-sens
1911—12 var Maó Tse-tung, horaður 18 ára
stúdent. Hann var fæddur árið 1893, sonur
efnaðs rísbónda frá Húnan. Móðir hans var
búddhatrúar og vonaði að hann gerðist
prestur; faðirinn var einbeittur áhangandi
Konfúsíusar og virðist snemma hafa vakið
andúð sonar síns. Maó segist hafa „hatað
Konfúsíus frá átta ára aldri“ — og senni-
lega átti það líka við föður hans, en það
hefur varla verið einsdæmi í Kína, þar
sem flestir ungir menntamenn voru í upp-
reisn gegn kenningum Konfúsíusar. Maó
var duglegur námsmaður og var í heima-
vistarskóla rúma 20 kílómetra frá heimili
sínu frá 14 ára aldri. Þar var hann fremur
einmana og óvinsæll, gefinn fyrir langar
gönguferðir og stalst til að lesa á nóttunni
við ljós stolinna kertisstubba. Hann kom
í háskólann í Sjangsja nokkrum mánuðum
fyrir uppreisnina 1911. Hann var ómótaður
Maó um það leyti sem hann var kjörinn í
miðstjórn Kommúnistaflokks Kína árið 1923.
og áhrifagjarn. „Ég var hreinn vindhani.
Ég vissi ekkert. Ég fylgdist einfaldlega með
straumnum.“ Brátt var hann kominn í bylt-
ingarherinn, og eftir nokkur ár náms og
stjórnmálavafsturs fékk hann stöðu aðstoð-
armanns í háskólabókasafninu í Peking 25
ára gamall. Þó hann tæki þar nokkurn þátt
í stjórnmálum varð hann fyrir djúptækum
áhrifum af hugsunarhættinum í háskólan-
um og þá einkanlega af prófessor nokkrum,
Sjen Tú-hsíú, sem var leiðtogi endurreisn-
arhreyfingar af vestrænum rótum, er nefnd-
ist „Nýi tíminn", og spámaður nýs, endur-
borins Kína. Hann var einn af upphafs-
mönnum kínversks kommúnisma, þó ef-
laust hefði hann haft ýmislegt við seinni
þróun hans að athuga.
Maó kvæntist prófessorsdóttur, en var
ekki um kyrrt í Peking, heldur ferðaðist
um og lifði við naum kjör, fór frá Peking
til Sjanghaí og þaðan heim til Sjangsja.
Meðan hann var fjarverandi frá Peking-
háskóla, kom þar til uppþota gegn útlend-
ingum og hins fræga verkfalls stúdenta 4.
maí 1919, sem Maó taldi vera upphaf
Kommúnistaflokks Kína. Þegar fyrsta þing
flokksins var haldið 1921 í Sjanghaí, var
Maó einn af tólf þingfulltrúum. Nálega sam-
tímis var maður að nafni Sjú En-laí að
stofna kínverskan kommúnistaflokk í Frakk-
landi, og enn aðrir voru að mynda svipaða
hópa. Af þessum frumherjum voru ýmsir
líflátnir af herstjórunum, aðrir gengu í lið
með þjóðernissinnum Sjang Kaí-séks, enn
aðrir voru drepnir af Sjang Kaí-sék eða
reknir úr flokknum. Aðeins Maó og Sjú
En-laí héldu velli.
Þegar Sun Jat-sen sá vonir sínar um sam-
einað lýðveldi í Kína bregðast og sömu-
leiðis vonina um hjálp frá Bandaríkjunum,
sneri hann sér að Rússum síðustu ár æv-
innar. Kínverski þjóðernissinnaflokkurinn,
Kúómintang, sem taldi hann leiðtoga sinn,
var endurMdpulagður að mestu samkvæmt
rússneskri forsögn, og þegar Sun Jat-sen
kom fram með þrjú grundvallaratriði sín,
þjóðernisstefnu, lýðræði og sósíalisma, voru
þau nægilega rúm til að veita kommúnist-
um frjálsan aðgang að flokknum. Þegar
hann lézt 1925, skildi hann flokknum eftir
nafn sitt, frjálslynda stefnuskrá og vel
skipulagðar flokksstofnanir um allt landið.
Kúómintang hófst handa um að sameina
Kína, en innan vébanda flokksins var veir-
an sem átti eftir að granda honum, Komm-
únistaflokkur Kína.
Sjang Kaí-sék, sem hafði nýverið heimsótt
Rússland, var hrifinn af þvi sem þar hafði
gerzt, og þegar hann varð forseti hins nýja
herskóla Kúómintangs 1924, var enginn
annar en Sjú En-laí yfirmaður pólitísku
deildarinnar í skólanum. Þegar her Sjangs
hélt norðurábóginn 1926 til að brjóta á bak
aftur herstjóra og stigamenn og jafnvel er-
lenda heimsvaldasinna, sendu Rússar hon-
um vistir. í Moskvu var jafnvel stofnaður
háskóli fyrir kínverska stúdenta, kenndur
við Sun Jat-sen.
Sjang Kaí-sék varð vel ágengt, tók Sjang-
sja, Wútsjang, Hanká og sjálfa Sjanghaí
1927, en kommúnistar voru honum frá önd-
verðu óþægur Ijár í þúfu. Þeir vildu gera
þjóðbyltinguna að byltingu verkamanna og
bænda og hrekja burt eða uppræta alla
erlenda „heimsvaldasinna". í Hanká, Sjang-
haí, Nanking, Kanton og víðar efndu þeir
til verkfalla og uppþota gegn útlendingum,
sem urðu þess valdandi að bandarískir og
brezkir fallbyssubátar komu á vettvang. f
sveitahéruðunum í landinu sunnanverðu
(90% Kínverja voru bændur) hvöttu þeir
til blóðugra uppreisna, þar sem óvinsælir
jarðeigendur voru myrtir og samtök smá-
bænda fóru með öll völd um sinn. Sjang
Kaí-sék lagðist gegn þessu, og árið 1927
hvatti hann Kúómintang til að segja skilið
við kommúnista jafnframt því sem hann
sagði af sér herstjórninni í bili.
í janúar 1927 var Maó Tse-tung sendur
frá Sjanghaí til að safna upplýsingum og
gefa skýrslu um bændauppreisnirnar í
Húnan. Samúð hans var öll þeirra megin.
Að vísu kvað hann bændurna hafa komið
á ógnarstjórn, rænt og myrt, en byltingin
væri ekki „samkvæmi né ljóð né málverk
né fallegur útsaumur", og jarðeigendur
væru sekir um miklu verri glæpi.
„Skýrsla" Maós gat tæpast talizt hlutlaus
lýsing á atburðum, enda hafði hann sjálfur
átt ólítinn þátt í að skipuleggja samtök
smábænda og hafði jafnvel þetta sama ár
reynt að stjórna uppreisn, sem var bæld
niður. Maó var nú kominn á þá skoðun
sem átti eftir að skipta sköpum fyrir Kína
13