Samvinnan - 01.06.1969, Page 45

hvernig á því standi, að nýjar bókmennta-
tegundir komi fram, en aðrar hverfi í skugg-
ann, og er megindæmi hans söguljóðið, sem
þokað hafi fyrir skáldsögunni. Skýring hans
á þessu er sú, að tilfinning fólks fyrir um-
heiminum breytist, svo að eldra formið
henti ekki lengur, og því verði að grípa til
nýs eða nýrra, en þróun þessarar félags-
legu tilfinningar er að áliti hans algjörlega
sjálfvirk, þ. e. a. s. þróun bókmenntateg-
undanna á sér upptök á reynslusviði fólks
og stjórnast fyrst og fremst af þeim þjóð-
félagslegu aðstæðum, sem ríkjandi eru þar
sem þær verða til. Meginsjónarmið hans er
þannig, að bókmenntategundirnar séu í
raun og veru ekki annað en tilraunir manna
til að gefa lífi sínu tilgang og fyllingu og
verði að skiljast sem slíkar.
Síðan snýr Lukács sér að söguljóðinu og
bendir réttilega á það, að hetjur þeirrar
bókmenntategundar séu yfirleitt mjög ein-
faldar að gerð, eins og við þekkjum
raunar úr hinu íslenzka afsprengi hennar,
riddarasögunum. Oft eru þær konung- eða
höfðingbornar, og vandamál þeirra tak-
markast yfirleitt við veraldlega hluti eða
atburði, en sálræn átök er þar naumast um
að ræða. Afstaða þeirra til guða sinna er
einföld, því að þær treysta á forsjá þeirra,
en gera sér jafnframt ljóst, að það eru
guðirnir sem ákveða takmörk gerða þeirra.
Jafnframt því bendir hann á, að þegar um
það sé að ræða að brúa bilið á milli sjón-
deildarhrings venjulegs dauðlegs fólks og
spurningarinnar um hinn raunverulega til-
gang mannlífsins, þá hafi kristindómurinn
gert það á þann einfalda hátt að fullvissa
fólk um það, að hin synduga mannssál
myndi á efsta degi hljóta endurlausn fyrir
tilstilli náðar drottins. Hin tiltölulega ein-
falda lífsskoðun kristindómsins og bók-
menntaleg einkenni söguljóðsins séu þann-
ig í fullu samræmi hvort við annað, svo
að eðlilegt sé að það hafi notið útbreiðslu
meðan veldi og áhrif kirkjunnar voru sem
mest.
Varðandi harmleikinn, þá leggur Lukács
á það áherzlu, að hann sé sú bókmennta-
tegund, þar sem einmanaleikinn og tilgangs-
leysið í lífinu sé framar öðru ríkjandi.
Harmleikurinn sé því sprottinn upp úr þjóð-
félagi, þar sem verulegur hluti einstakling-
anna finni til þeirrar tilfinningar, að þeir
falli ekki inn í samfélagið, og skýringin á
því, að áliti Lukács, að harmleikurinn skuli
enn vera við lýði, er sú, að þessi tilfinning
sé enn talsvert útbreidd. Munurinn á hetj-
um harmleiksins fyrr og nú sé einkum sá,
að fyrrum hafi þær verið einfaldar að gerð
og skyldar hetjum söguljóðsins, en í nýrri
verkum séu þær aftur á móti margþættari
Ehrenburg
og skyldari hetjum skáldsögunnar. Vett-
vangur harmleiksins sé þannig mannssálin,
en að öðru leyti sé atburðarás leiksins ekki
neitt meginatriði. Sama sé að segja um
náttúrukennd og náttúrulýsingar, sem ein-
ungis gegni hlutverki í harmleiknum sem
bakgrunnur eða sviðsmynd, en fái ekki
raunverulega þýðingu nema helzt í þeim
tilvikum þegar þær verði hetjunni til hugg-
unar í einmanaleika hennar.
Hin ríkjandi bókmenntategund allra síð-
ustu alda er hins vegar, að því er Lukács
telur, skáldsagan (bóksagan). Hann telur
hins vegar allt of fljótfærnislegt að álykta,
að meginmunurinn á henni og söguljóðinu
sé eingöngu fólginn í mismun bundins máls
og óbundins, heldur verði að leita dýpra
eftir honum og svipast um eftir mismunandi
tjáningu á mismunandi tilfinningu fyrir
umheiminum. Hann telur í stuttu máli, að
höfuðeinkenni skáldsögunnar sé það, að
hún sé samsett af vissum fjölda listrænna
eða félagslegra þátta, sem þar séu tengdir
saman í þeim tilgangi að öðlast á þeim betri
skilning en ef þeir væru athugaðir hver í
sínu lagi, og þessa breytingu telur hann
eiga sér fyrst og fremst þjóðfélagslegar or-
sakir, þ. e. að skáldsagan hafi tekið við
hlutverki söguljóðsins á tímum, þegar þjóð-
félagið hafi klofnað í fjölda félagslegra ein-
inga eða þátta og orðið þannig margþættara
en fyrr. Er þannig greinilegt, að megin-
hugsunin í kenningum Lukács er sú, að
hinn þjóðfélagslegi uppruni skáldverkanna
ráði mestu um eðli og einkenni þeirra.
Þessar kenningar hefur Lukács síðan þró-
að í síðari verkum sínum, auk þess sem
ýmsir lærisveinar hans beggja vegna járn-
tjaldsins hafa haldið uppi merkinu og sett
fram nýjar hugmyndir í sama anda. Einkum
ber þar að nefna Frakkann Lucien Gold-
mann, sem mjög hefur fengizt við þróunar-
sögu skáldsögunnar með hliðsjón af þjóð-
félagslegum aðstæðum og í marxískum
anda. f stuttu máli eru kenningar hans
fólgnar í því, að hann leitar upptaka nú-
tímaskáldsögunnar í þjóðfélagi hins frjálsa
kapítalisma (líberalismans), þar sem höfuð-
áherzlan hafi verið lögð á trúna á mann-
inn sem einstakling og rétt hans til að lifa
við frelsi og jafnrétti. Á þeim tíma hafi
skáldsagan því einkum fengizt við ein-
staklinginn í samfélaginu og vandamál
hans, en þetta hafi breytzt upp úr aldamót-
unum síðustu, þegar stórfyrirtækjum og
auðhringum hafi farið að fjölga og samstarf
fleiri einstaklinga við stjórn og skipulag
þeirra hafi leyst hugsjónir líberalismans af
hólmi. Jafnframt tilkomu þessarar breyt-
ingar á þjóðfélaginu telur Goldmann, að sú
breyting hafi orðið á skáldsögunni, að
Lenín Marx
reynt hafi verið að þurrka út hina persónu-
legu hetju hennar, sem hann nefnir svo, og
vandamál hennar, og setja í hennar stað
ýmis félagsleg fyi’irbæri, t. d. stofnanir,
fjölskyldur, þjóðfélagshópa, byltingarhreyf-
ingar o. s. frv., en Goldmann leggur á það
áherzlu, að skáldsagan sé svo margþætt í
tilurð sinni, að ekki megi ætla hana sprottna
upp úr hugarheimi höfundarins einum sam-
an án nokkurra áhrifa frá umhverfi hans,
heldur sé þar um að ræða eins konar yfir-
færslu daglegs lífs og reynslu einstakling-
anna í þjóðfélaginu yfir á bókmenntasviðið.
í samræmi við þetta hefur Goldmann lagt
á það höfuðáherzlu í bókmenntatúlkun
sinni að kanna umhverfi höfundanna og
þjóðfélagsaðstæðurnar sem þeh’ lifðu í
þegar verkin urðu til, sem hann notar síðan
til þess að útskýra og túlka verkin. Hins
vegar er athyglisvert, að hann leggur ekki
áherzlu á bein æviatriði höfundanna í þess-
um tilgangi.
Það má vissulega til sanns vegar færa,
að þjóðfélagsaðstæður höfunda geta haft
og hafa oft mikil áhrif á mótun verka
þeirra, en hins vegar er jafnan hætt við,
að einhliða könnun á þeim atriðum yfir-
skyggi önnur atriði verkanna, sem e. t. v.
eru ekki síður mikilvæg við túlkun þeirra.
Einn helzti ágalli hinna marxísku kenninga
um þróun bókmenntagreinanna virðist mér
þannig vera sá, að þær krefjist geysivíð-
tækrar alhæfingar að því er snertir viðhorf
manna til einstakra bókmenntagreina, og
er t. d. fráleitt að setja allar skáldsögur
heimsbókmenntanna frá tuttugustu öld und-
ir einn og sama hatt sem hrein og ósvikin
afsprengi þjóðfélagsins, sem þær hafa orð-
ið til í, eins og þessar kenningar komast
naumast hjá að gera ráð fyrir, því að með
því er gjörsamlega gengið fram hjá öllum
séreinkennum einstakra höfunda og verka,
sem stundum a. m. k. geta ráðið úrslitum
um túlkun á raunverulegu bókmenntagildi
þeirra. Þá er og áberandi, að þessar hug-
myndir styðjast mjög við ýmsar heimspeki-
legar, félagsfræðilegar og sálfræðilegar for-
sendur, en á Vesturlöndum, og m. a. hér á
landi, hafa einmitt verið gerðar ýmsar til-
raunir til að aðlaga starfsaðferðir þessara
greina bókmenntakönnunninni, en nær und-
antekningarlaust án þess að eftir þeim leið-
um næðist nokkur teljandi árangur í þá
átt að öðlast betri skilning á verkunum en
ella. Þó að vera megi, að starfsaðferðir
hinnar marxísku bókmenntakönnunar hafi
gildi að því er snertir félagslegan uppruna
verkanna, er hitt jafnljóst, að of ein-
hliða beiting þeirra er ekki vænlegasta leið-
in til að komast að sjálfum kjarna skáld-
verkanna. ♦
45