Samvinnan - 01.06.1969, Page 48

Tvær sýnir hillti uppi yfir eyöimörk sög-
unnar: himnaríki og framtíðarríkið; þær
engdust um stund í hvarflandi ljósi árdags-
ins, leystust upp og hurfu, þegar sólin steig
ofar á himinhvolfið. Börn þessara viðhorfa
hafa færzt undirleit nær hvert öðru og lúta
saman höfðum. Þau telja, að um aðrar
kringumstæður en kringumstæður mennskr-
ar íhlutunar sé merkingarlaust að ræða;
bakgrunnur, aðiljar og atvik séu aldrei að-
skilin. Þau ætla ekki, eins og feður þeirra,
að ákveðin sannindi séu fólgin í hverju fyr-
irbæri, sem aðeins þurfi að leita að og
leiða í ljós; þau eru ekki leitendur í þeirri
merkingu; segja hins vegar, að huglægni
einstaklinga sé hin eina varanlega stað-
reynd, að þeir upplifi eitthvað ótilkvæmi-
legt og komi skipun á reynslu sína. Senni-
leiki raunhæfra vísinda, sem á tímum
newtonskrar tímaskynjunar var algjör, er
nú orðinn að líkindum og þau sjálf frjáls
sköpun mannlegs ímyndunarafls með fyrir-
fram valda aðferð að leikreglu. Það er ekki
lengur um að ræða efni og anda veraldar í
sjálfri sér, heldur venju og nútíð — manns
í sjálfum sér.
Árstíðaskipti í þjóðmálum á síðustu öld
opnuðu hugi íslendinga fyrir áhrifum er-
lendis frá á breiðu sviði; afleiðingin varð
meðal annars efnishyggja og þar með
greining milli efnis og anda, metorðagirnd
sem siðferðilega jákvætt atriði.
Þau áhrif erlend, sem mestan þátt áttu
í að svipta íslendingum inn á stefnu iðn-
væðingar og borglífs, voru afleiðingar fé-
lagslegrar framvindu einstakra landa. Vöxt-
urinn hafði færzt af einu sviði á annað með
Þorsteinn Antonsson:
eðlilegum hætti; þjóðir gengu saman í
heildir, eftir því sem gagnkvæmir hags-
munir urðu ljósari. Vaxandi áherzla á sam-
ræmingu, samgöngur og miðlægni olli vexti
byggðakjarna, þar með borga.
íslendingar komu inn í þessa þróun sem
þiggjendur fyrst og fremst. Erlend yfirráð
höfðu þá um aldir haldið sjálfsvirðingu
þeirra niðri. Þeir voru innhverfir; seiglan
var arfur þeirra, áadýrkun og bókmenntir
áhugamál, sem gerðu þeim fært að glotta
í laumi að sérhverri nýjung. Samtímaskiln-
ingur og staðfærslur gliðnuðu í sundur í
tíbrá skáldskapar; vanrækt var að mynda
orð til að hugsa með annað en skáldskap.
Þá og síðan hafa íslendingar þótzt taka
mark á því, sem þeim hefur verið sagt til
uppfræðslu, sé það ekki ofið rómantísku
gliti, bara til að fá að vera í friði fyrir
helvítis yfirvaldinu. Glitið er þeim hins
vegar það sem bakklóran er Kínverjanum.
Á síðustu árum hafa íslendingar gengið
í gegnum róttækar breytingar á þjóðlífs-
háttum sínum. Þjóðin hefur breytzt úr því
að vera þjóð bænda og einstakra sjómanna,
sem heild undir erlendri yfirstjórn, í það
að verða sjálfstæð þjóð borglífs og iðn-
væðingar. Keppni eftir auðmagni og efna-
legri farsæld hefur á skömmum tíma um-
hverft lífsaðstöðu þjóðarinnar, svo að líti
menn umhverfis sig blasir við á alla vegu
framandleg nýsmíð; lífsaðstaða sem hefur
verið komið á svo ört, að menn hafa ekki
fylgt henni eftir.
Hinar öru þjóðlífsbreytingar hafa valdið
öryggisleysi meðal eldri kynslóðarinnar, og
hún hefur snúið sér frá nútíðinni að fortíð
BORGRÍKIIV:
FÉLAGSMÁL
í sagnlegum og persónulegum minningum.
íslendingar búa við þá hættu, að menn-
ingarrof verði í sögu þeirra; að eldri kyn-
slóðin nái ekki að handlanga arf sinn til
hinna yngri, heldur myndist milli þeirra
gjá skilningsleysis. Ef það verður, er hlut-
skiptið geirfuglinn. Þá er ekki um að ræða
annað en innprentun erlendra sjónarmiða
í huga hinna yngri, og afleiðingin verður
fólk borið uppi af þeim sjónarmiðum, sjálf-
stætt eða hluti annarrar þjóðar. Forsenda
þess, að um hættulegar kringumstæður sé
að ræða, er að einhver telji sér hag í að
ástand ákveðins fyrirbæris verði ekki á
þann veg, sem aðvífandi öfl eru líkleg til
að sveigja þau á.
Meðal þessarar þjóðar hefur sá maður
verið dæmigerður, er alla tíð vinnur strit-
vinnu, sem hann þó aðra stundina telur
ómerkilega eða fúlsar við með látæði sínu,
já, sem hann jafnvel virðist ekki gera sér
grein fyrir að hann hafi verið að fram-
kvæma. Bóndi virðist að höllu ævidægri
alls ekki hafa varið því til heyskapar eða
fjármennsku; nei, öllu heldur verður álitið
af látæði hans, að hann hafi verið hirð-
maður Haralds hárfagra og heimt Finn-
skatt eða verið í víking mestan hluta æv-
innar; við smalamennsku er hann vígmóður
en ekki sár; við ræktun starfar hann að
landvinningum; í skurðvinnu í Reykjavík
er hann Þorgeir í tjörukagganum. Hús-
freyja vinnur skylduverk sín af stakri reglu-
semi ár frá ári, en það eru sömu handtökin,
sömu réttirnir; ekkert frumkvæði til nýj-
ungar kemur nokkru sinni fram, hvað þá
að venjumyndunin sé notuð til hugarstarf-
semi á víðara sviði; af einsýni bregzt hún
við sérhverri nýjung, sem að lífi hennar
ber; tímar, hugmyndir, straumhvörf, allt
brotnar þetta á seiglunni og kvarnast niður
í neikvæðar eindir. Það var fólk af þessu
tagi, sem stefnt var úr dölum íslands til
að leggja grunninn að iðnvæddu þjóðfé-
lagi, og því reyndist ókleift að gefa sig að
hinu nýja hlutverki; það viðhorf að breyt-
ingin væri tímabundin hélt velli. í stað
þess að laga sig að hinu nýja umhverfi
borglífs, sem verða mundi um alla framtíð
hlutskipti þess og niðja þess, setti það um-
hverfið skör lægra en fortíðina; hana hillti
uppi í ýktri mynd fyrst; nú er hún orðin
að beinagrind ættartengsla. Tortryggni og
andúð er viðhorf þess til umhverfisins.
Þeir, sem hafa vaxið í borginni, eru mótað-
ir af þessum sjónarmiðum. Það er jarðveg-
urinn; það er nestið.
Bændur, sem hafa séð á bak barna
sinna til borgarinnar og jarðir sínar fara
í eyði þess vegna, verða landflóttamenn í
borg eða öðrum sveitum, og þeir senda
borginni tóninn. Börn þeirra, rótslitin, snúa
heim aftur úr óvissunni á mölinni og verða
að lausingjum einhvers staðar í dreifbýlinu
eða átthagafjötruð í sínum fyrri heim-
kynnum af úr sér vaxinni ættrækni; við-
lagið er fagurgali. Úr þessari unplausn allri
verður þó lesið eitt stórt jákvætt atriði:
trygglyndi íslendinga.
Vegna óblíðra staðhátta, harðræðis við
öflun lífsbjargar eru íslendingar gæddir
broskaðri baráttuhvöt. Á síðustu tímum hef-
ur mjög dregið úr þörf starfandi árásar-
hvatar einstaklingsins í lífsbaráttu hans.
vegna þeirrar almennu þróunar, að virkni
48