Samvinnan - 01.06.1969, Síða 58

allan líkamann. Furðulegar línur myndast
þá á striganum. Leikur hugsanatengslanna
getur hafizt.“
Öll þessi tæknibrögð við málaralist og
höggmynda eru tengd formlegum uppgötv-
unum með frjálsum hugsanatengslum. Ann-
ar hópur súrrealískra málara og mynd-
höggvara tók allt aðra stefnu: þeir notuðu
rótgróna og hefðbundna formtækni til að
tjá nákvæmlega inntak undirvitundar-
innar. Ef kalla mætti hina fyrrnefndu form-
alista undirvitundarinnar, eru hinir síðar-
nefndu natúralistar ímyndunaraflsins.
Mestu spámenn „natúralistanna" eru tví-
mælalaust Belginn René Magritte (f. 1898)
og Spánverjinn Salvador Dali (f. 1904).
Dali var fyrir löngu settur útaf sakramenti
hjá Breton, sem hafði andúð á kaup-
mennsku hans og eltingaleik við vinsældir
(hann breytti stafaröð í nafni Dalis og
kallaði hann Avida Dollars), en engu að
síður er hann ein helzta stjarna súrrealism-
ans. Þó hann hagi sér sérvizkulega (eitt
sinn flutti hann fyrirlestur við Svartaskóla
og hélt hægri fæti niðri í mjólkuríláti á
meðan), og þó hann geti verið ruddalegur
í framkomu (í nýlegu viðtali við listatíma-
rit í París segist hann búa í New York
„vegna þess að þar er ég í miðjum flaumi
tékka sem berast að mér einsog niðurgang-
ur“), er Dali mjög merkur málari sem
hefur afl til að varpa á léreft sitt stór-
kostlegum draumórum.
Þótt Magritte hafi í frammi minni sýndar-
brögð og eltist ekki eins við vinsældir, býr
hann e. t. v. yfir enn meiri hæfileikum til
að mála undarlegar martraðarmyndir. Með
popstíl sínum tekst Magritte að færa úr
skorðum tilfinningu áhorfenda fyrir raun-
veruleika, með því að taka hversdagslega
hluti og velja þeim ógnvekjandi stað eða
áherzlu: marmarastyta af nakinni konu sem
virðist gerð af holdi ofanvið nafla, en er
höfuðlaus; fimleikamaður sem lyftir tveim
kúlulaga handvogum — önnur þeirra skygg-
ir á höfuð hans — nei, hún er höfuð hans,
o. s. frv.
Einn mesti myndhöggvari aldarinnar, Al-
berto Giacometti, ítalsk svissneskur að upp-
runa (1901—1966), fékk einnig mikinn inn-
blástur bæði frá opinberum og óopinberum
súrrealistum: skógar hans af horuðum úr-
sérsprottnum líkömum á gangi um skræln-
aða jöið eru í röð áhrifamestu hugverka
vorra tima. Verk hans „Höll kl. 4 að morgni“
í Museum of Modern Art er gott dæmi hins
súrrealíska tímabils hans.
Man Ray (f. 1890 í Fíladelfíu), fyrsti
bandaríski liðsmaður Bretons, var einn af
brautryðjendum stefnunnar í New York í
heimsstyrjöldinni síðari. Hann er málari,
skapari súrrealískra listmuna, límingar-
myndasmiður og fyrst og fremst snillingur
í ljósmyndatækni: hann fann upp raymynd-
ir, þ. e. myndir teknar án linsu sem breyta
venjulegum fyrirmyndum í furðulegustu
kynjaverur.
Joan Miró (f. 1893), Spánverji og einn
þeirra sem undirrituðu fyrstu stefnuskrá
súrrealista, er öfugt við Dali nánast óskil-
greinanlegur málari, sem byggir myndir
sínar upp útfrá einföldustu málningarslett-
um — skematískar barnalegar eftirlíkingar
raunveruleikans, myndletur.
Paul Klee (1879—1940) taldist aldrei op-
Atriði úr frœgri kvikmynd Cocteaus, „BlóS
skáldsins", sem var undir sterkum áhrifum
súrrealista, þó hann afneitaöi þeim og þeir
honum.
André Breton, opinber „páfi“ súrrealista frá
1924 til dauðadags, 1967.
inberlega til flokks súrrealista, en naut
virðingar þeirra. Hann notar einnig mynd-
letur, ekki ósvipað Miró.
Á sviði bókmennta eru áhrif súrrealism-
ans vissulega jafnvel enn meiri en í öðrum
listgreinum; samt veldur sú staðreynd að
áhrifin eru svo mikil — og oft óbein — því,
að mjög er erfitt að benda á afmörkuð
dæmi þess að eitthvert ákveðið ljóðskáld
eða rithöfundur hafi orðið fyrir súrrealísk-
um innblæstri.
Frönsk nútímaljóðlist hefur vissulega orð-
ið fyxúr djúptækum áhi-ifum frá tækni og
skilningi súrrealista. Auk stofnenda hreyf-
ingarinnar voru þeir René Char, Jacques
Prévert (höfundur margra frægustu og
vinsælustu chansons (söngva) síðasta ái'a-
tuginn og textahöfundur margra frægra
kvikmynda), Raymond Queneau sem einnig
er smásagnahöfundur, Julien Gi'acq og René
Daumal allir um tíma vii'kir stuðningsmenn
Bretons. (Og er nokkui't meii'iháttar skáld
í Fi-akklandi, sem ekki ber merki áhrifa
hans, ef útí það er farið?)
Þegar kemur útfyrir fi-anskar bókmennt-
ir, leikur meiri vafi á hvar draga eigi lín-
una. e. e. cummings sýnir vissulega áhi'if
frá súrrealistum. Það gei-a einnig beat-
skáldin nxeð ki'öfu sinni um sjálfki'afa
skáldskap. Það gerir Samuel Beckett í
prósaverkum sínum — þar sem fjöldi radda
talar úr undirvitundinni (þó svo Beckett,
stói'meistari formsins, skapi efnið með-
vitað).
Á sviði leiklistar má nefna Antonin Ai'-
taud (1896—1948), hugmyndafi'æðing
„grimmdai'leikhússins“. Hann var einn vii'k-
astur súrrealisti, unz Breton gei'ði hann út-
lægan fyrir þá synd að ætla sér að stofna
leikflokk sem seldi aðgang að sýningum!
Artaud hafði djúptæk áhrif á leikritun ekki
síður en sviðstækni og bar þannig súi'realísk
áhrif víða um í nútímaleikhúsum. Ionesco,
Adamov og fjölmargir aðrir fylgjendur ab-
súrda leikhússins hafa einnig greinilega
orðið fyrir súrrealískum áhi’ifum, er þeir
sækja sköpunai'lindir í di'auma og undir-
vitund.
í kvikmyndagerð hafa súrrealísk áhrif
einnig orðið sterk og víðtæk. Einn ágæt-
astur fi-anski-a leikstjóra, René Clair, hóf
feril sinn sem framúrstefnumaður undir
sterkum áhrifum fi'á súi-realistum (ein
fyi-sta mynd hans, „Entr’acte“, var gerð í
samvinnu við Picabia); Man Ray gei’ði
mai'gar áhi’ifamiklar tili'aunakvikmyndir;
súi'realíska skáldið Robei't Desnos skrifaði
allmörg kvikmyndahandrit, og Luis Bunuel
gei-ði tvær myndir í samvinnu við Dali —
Le Chien Andalou (1928) og L’Age d’Or
(1930). í hinni fyrri er að finna tíðast
nefndu líkingu súrrealista: hópur munka
dregur á eftir sér píanó, sem á liggja rotn-
andi hræ asna. Ekki er hægt að segja að
myndir Cocteaus séu ósnortnar af súrreal-
ískum áhrifum, þó svo súrrealistar réðust
harkalega á Cocteau og hann jafnheiftarlega
á þá. Og aftur: hvaða frjór kvikmyndastjóri
nútímans getur haldið því fi'am, að hann
hafi fyrir engum áhrifum orðið af þessum
miklu brautryðjendum — og þá jafnframt
af súi'realisma?
André Breton, stofnandi súrrealísku
hreyfingai-innar, varð sjötugur 18. febrúar
1966 og lézt ári síðar. Flestir núlifandi
brauti’yðjendur eru komnir eða að komast
á hinn biflíulega aldur sjötugt. Fi'amúr-
stefnumenn þriðja og fjórða tugs aldarinn-
ar eru oi'ðnir virðulegir öldungar. Þegar
hinar fjölmörgu en oft hlægilega smávægi-
legu deilur, sem sköpuðust vegna stöðu
Bretons sem páfa súrrealismans, voru í há-
marki, höfðu menn að sjálfsögðu mikla til-
hneigingu til að útskúfa honum og öllum
verkum hans sem ávöxtum bai'nalegi'ar
tízku og heimtufreki'ar sérvizku. Nú getum
við horft yfir þessa storma og undi-azt
óti'úlegan pólitískan barnaskap listamanna
sem enga hugmynd höfðu um pólitík.
Ef við lítum fi'amhjá þessum hliðum súr-
realismans, er það sem eftir er áhrifamikið
afrek: hvorki meira né minna en umsköpun
á skilningi manna á listrænni sköpunai'gáfu,
uppgötvun mikiila auðlinda í skapandi oi’ku.
Þar sem nú er vai'la til sá listamaður sem
ekki gerir sér grein fyrir þeii'ri staðreynd
að sköpunarmáttur hans á sér lindir í und-
irvitundinni, sem hann verður markvisst
að næra og rækta, ei'u allir listamenn okkar
tíma súrrealistar.
H.P. þýddi.
58