Morgunblaðið - 28.10.2010, Side 13

FRÉTTIR 13Innlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. OKTÓBER 2010
BAKSVIÐ
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
Eftir rannsóknir í Þingvallavatni og
Öxará í rúman áratug er Jóhannes
Sturlaugsson líffræðingur farinn að
kannast við marga einstaklinga í urr-
iðafjölskyldunni og talar um þá eins
og vini sína. „Mér þykir sérstaklega
vænt um einn sem ég gaf nafnið Svil-
hjálmur áttundi, eftir að ég var búinn
að veiða hann í vísindaskyni í Öxará í
átta ár í röð,“ segir Jóhannes. Niður-
stöður rannsóknanna hafa þegar gef-
ið mikilvæga innsýn í líf þessara fiska.
Urriðinn í Þingvallavatni er fyrir
löngu þekktur fyrir mikla stærð og
þyngd og þrífst greinilega vel á murt-
unni í vatninu sem er hans aðalfæða
eftir að hann fullorðnast. Stærstu urr-
iðarnir um þessar mundir sem vitað
er um í Þingvallavatni eru um ellefu
kíló að þyngd. Sá lengsti sem mældur
hefur verið reyndist vera nákvæm-
lega 100 sentimetrar. Methafinn fékk
eðlilega nafnið Trölli.
Strikamerki við búðarkassa
Um þetta leyti árs er hrygningar-
tími urriðans og hann bregður sér á
vit ævintýra í Öxará, en kemst þó ekki
óséður á ástarfundina því á leiðinni
fer fiskurinn í gegnum tæki og tól Jó-
hannesar. Þau lesa af rafkennum urr-
iðanna ýmislegt um lífssögulega for-
sögu fiskanna eins og af strikamerki
við búðakassa.
„Þingvallaurriðinn er einstakur á
margan hátt,“ segir Jóhannes. „Bæði
er hann stór og fallegur og hins vegar
verður hann svo gamall að það gefst
einstakt tækifæri til að fylgjast með
löngu æviskeiði. Við höfum fylgst með
allt upp í sextán ára gömlum urriða,
en algengt er að þeir komist á ferm-
ingaraldur og verði 12-14 ára. Þing-
vallaurriðinn tekur í mörg ár þátt í
hrygningunni og það er annað sem
gerir svo skemmtilegt að fylgjast með
honum. Það er algengt að fiskarnir
hrygni þrisvar til fjórum sinnum í Öx-
aránni, en dæmi eru um meiri afköst
eins og hjá Svilhjálmi vini mínum.“
Jóhannes rekur rannsóknafyrir-
tækið Laxfiska sem hóf nú í septem-
ber að skrá ferðir allra Þingvalla-
urriða sem ganga til hrygningar í
Öxará með fiskteljara sem lengdar-
mælir og kvikmyndar alla fiska sem
ganga upp á hrygningarstöðvarnar.
Verkefnið var kynnt í fræðslugöngu í
þjóðgarðinum í byrjun mánaðarins og
sló þátttakan fyrri met þegar a.m.k.
260 manns kynntu sér líf risaurriðans.
Auk teljarans er samhliða starf-
ræktur skynjari sem nemur einstak-
lingsmerki, svokölluð rafkenni sem
drjúgur hluti fiskanna ber innvortis.
Batnandi urriðabúskapur
Urriðinn í vatninu verður yfirleitt
síðla kynþroska oftast við sex eða sjö
ára aldur. Þetta ásamt linnulausu áti í
nægtarbrunni vatnsins veldur því að
þeir eru orðnir stórir þegar þeir koma
í fyrsta sinn á hrygningarstöðvarnar.
„Urriðastofninn í Þingvallavatni
hefur farið stækkandi og hefur
styrkst samfellt öll þessi ár sem ég
hef fylgst með honum,“ segir Jóhann-
es. „Murtan er í hundruðum tonna í
vatninu og heppilegra æti er tæpast
að finna nokkurs staðar fyrir urrið-
ann eftir að hann hefur náð ákveðinni
stærð. Ætisframboð hefur ekki verið
takmarkandi líkt og sístækkandi
hrygningarstofn urriðans vitnar um
sem og vel haldnir urriðarnir.“
Jóhannes hefur fengist við urriða-
rannsóknir víðar ekki síst á sjóbirt-
ingum, þ.e.a.s. urriðum sem ganga til
sjávar til að afla sér ætis. Í þeim rann-
sóknum er einnig stuðst við notkun
fullkominna kvikmyndateljara og raf-
eindafiskmerkja, auk hefðbundinna
nálgana. Í Tungulæk og Grenlæk í
Skaftárhreppi og Litlá í Kelduhverfi
hafa mælimerki og hljóðsendimerki
verið nýtt til að afla nákvæmra upp-
lýsinga um ferðir fiskanna í sjó og
ferskvatni.
Í rannsóknunum hefur síðustu árin
einnig mikið verið lagt upp úr því að
afla upplýsinga um lífslíkur og vöxt
urriðanna fyrstu aldursárin, t.d. í
Tungulæk, Grenlæk, Vatnsá við Vík,
Eldvatni í Meðallandi, Þverárvatni,
auk sambærilegra athugana á stað-
bundnum urriðum í Þingvallavatni og
Kleifarvatni.
„Það er í mörgum tilfellum ýmis-
legt sameiginlegt með urriðum sem
ganga til sjávar og staðbundna urr-
iðanum í Þingvallavatni, til dæmis hár
aldur og fjöldi hrygninga. Allt á þetta
jú sama upphafið því í kjölfar síðustu
ísaldar námu hér land sjóbirtingar
sem bárust hingað sunnan frá Bret-
landseyjum. Þegar land reis eftir að
ísfarginu létti lokuðust ýmis svæði af
vegna ófiskgengra fossa og til urðu
staðbundir stofnar í stað sjóbirtinga,
líkt og í tilfelli Þingvallavatns.“
Fiskvegur í náinni framtíð
Urriðar úr Þingvallavatni ganga
niður í Efra-Sog og Úlfljótsvatn og
merkingar Laxfiska hafa sýnt að
dæmi um að stórvaxnir Þingvallaurr-
iðar hafi tekið sér ferð á hendur alla
leið niður í Sog. „Gaman er að geta
þess að Landsvirkjun hefur í huga að
gera fiskveg í náinni framtíð við hlið
stíflumannvirkisins þar sem Efra-Sog
opnast niður úr Útfallinu. Þannig að
urriðinn mun áður en langt um líður
hafa frjálsa för upp í Þingvallavatn á
ný,“ segir Jóhannes.
Hrygning urriðanna í Öxará stend-
ur enn yfir þó svo það mesta sé um
garð gengið. Þegar göngurnar voru
öflugastar gengu hátt í hundrað fisk-
ar um fiskteljarann á sólarhring en nú
hefur umferðin um fiskteljarann
minnkað mjög mikið. „Við höfum ver-
ið að rembast við að halda teljaranum
í gangi, en veðrið getur sett strik í
reikninginn hvenær sem er þegar slík
tæki eru starfrækt í 100 metra hæð
yfir sjó að vetrarlagi. Að því kemur að
grunnstingullinn prjónar sig upp stál-
virkið og þá er ekkert annað að gera
en fella fyrirstöðugirðinguna og hífa
græjunar upp,“ segir Jóhannes.
Ljósmynd/Laxfiskar
Risaurriði Jóhannes Sturlaugsson líffræðingur með ellefu kílóa urriðahæng í Öxará í haust, en margir slíkir boltafiskar eru í Þingvallavatni.
Fagnar urriðunum eins
og gömlum vinum sínum
 Margra ára rannsóknir í Þingvallavatni og Öxará gefa innsýn í líf risaurriðans
Ýmsar tegundir merkja eru notaðar
til að fylgjast með lífi urriðans. Raf-
eindamerkin fyrrnefndu eru í
nokkrum hundruðum fiska og verða
virk þegar þau fara í gegnum telj-
arann. Þá er skráð að hér komi við-
komandi einstaklingur, stærð hans
er skráð og tekin er mynd af fisk-
inum. Ef merki er ekki í fiskinum þá
fást eigi að síður upplýsingar um
hvort hængur eða hrygna er á ferð
og stærð þeirra auk þess sem útlitið
er fest á filmu.
Af fullkomnum rafeindafisk-
merkjum ber hæst mælimerki frá
Stjörnu-Odda annars vegar og hins
vegar hljóðsendimerki. Mælimerkin
safna árið um kring upplýsingum
um hegðun fiskanna, s.s. um dýpið
sem dvalið er á í Þingvallavatni og
Öxará og virkni fiskanna auk þess
sem hitastig vatnsins sem fiskurinn
fer um er mælt. Hljóðsendimerkin í
fiskunum eru senditæki sem hafa
hvert sinn ákveðna kóða sem segir
einfaldlega „Hér er ég“. Þau nýtast
til að afla nánari upplýsinga um
dvalarstaði urrriðanna með því að
koma fyrir í vatninu síritandi skrán-
ingarstöðvum á völdum stöðvum
sem skrá tímatengdar upplýsingar
um fiskana sem dvelja innan skynj-
unarsviðs.
Fullkomnustu merkin kosta veru-
legar fjárhæðir og fjárhagurinn
hverju sinni ræður því hvað hægt er
að nota af þeim hverju sinni. Þær
viðamiklu rannsóknir sem nú standa
yfir eru kostaðar af rannsóknafyrir-
tækinu Laxfiskum, en Þingvalla-
nefnd hefur árlega stutt rannsókn-
irnar með styrkjum. Á fyrri árum
nutu rannsóknirnar styrkja frá fleiri
stuðningsaðilum einu sinni eða oftar
og má þar nefna Landsvirkjun,
Orkuveitu Reykjavíkur, Fiskræktar-
sjóð og stangaveiðifélög.
Flókin
merki í
fiskunum
Rannsóknafyrirtækið Laxfiskar
var stofnað fyrir átta árum til að
vinna að rannsóknum á laxi og sil-
ungi. Lengi vel var Jóhannes eini
starfsmaður fyrirtækisins, auk
fólks í hlutastörfum. Fyrr í ár tvö-
faldaðist starfsmannafjöldinn er Jó-
hannes fékk annan sérfræðing til
liðs við sig. Verkefnin hafa nú
þróast á þann veg að vistfræðirann-
sóknir á sjávarfiskum og umhverfi
þeirra eru ekki síður mikilvægar en
samskonar rannsóknir á laxfiskum.
„Í því ljósi má kannski segja að
það sé kominn tími til að breyta
nafni fyrirtækisins“, segir Jóhann-
es sem segir að berjast þurfi á hæl
og hnakka til að geta rekið einka-
rekið rannsóknafyrirtæki í fiski-
rannsóknum þannig að hægt sé að
lifa af vísindunum. Hins vegar séu
verkefnin sem fyrr spennandi hvort
sem það er lax, urriði eða bleikja í
sjó eða ferskvatni eða sjávarfiska-
rannsóknirnar sem nú eru komnar
á fullan skrið. Þar ber hæst rann-
sókn á hegðun ýsu í Hvalfirði þar
sem hljóðsendimerki eru nýtt
ásamt aragrúa skráningarstöðva til
að fylgjast með ferðum hennar um
allan Hvalfjörð árið um kring og
árum saman til að fá sem marktæk-
astar upplýsingar.
Kominn tími
til að breyta
nafninu?
Ljósmynd/Einar Á. E. Sæmundsen
Stefnumót Urriðafjöldi í Öxará.
Svilhjálmur áttundi sem minnst er
á í megingreininni er að sögn Jó-
hannesar skemmtilegt dæmi um
undantekningu frá þeirri megin-
reglu stórurriða sem hrygna í Öxará
að hefja hrygninguna stórvaxnir.
„Þegar ég hitti hann fyrst í Öxar-
ánni var hann fimm ára og sam-
kvæmt fræðunum átti hann ekki að
verða stór því hann varð kynþroska
svo smár og hrygndi árlega í kjöl-
farið með tilheyrandi orkuútlátum,“
segir Jóhannes. „Síðast þegar ég
hitti Svilhjálm var hann orðinn tólf
ára, stór og mikill bolti en útvortis
merkið sem hann bar var orðið
losaralegt og ég var ekki með merki
til skiptanna,
þaðan af síður
með rafkenni
sem tekið hafa
við af útvortis
merkjunum að
mestu. Þess
vegna veit ég
því miður ekki
hvort hann hef-
ur gengið á riðin
í Öxará síðustu tvö haust. Falleg-
asta útgáfan væri sú að hann væri
enn að störfum og mér þykir líklegt
miðað við það sem ég hef séð til
hans að hann sé Svilhjálmur tíundi
um þessar mundir.“
Svilhjálmur undantekning
HEFÐI EKKI ÁTT AÐ VERÐA STÓR
Jóhannes
Sturlaugsson
Myndataka Hængur í teljaranum í Öxará, en þar er fiskurinn lengdar-
mældur og kvikmyndir teknar af fiskum sem ganga á hrygningarstöðvar.