Íslenzk tunga - 01.01.1961, Side 133

RITFREGNIR
129
vill í ætt við fe. torht, fhþ. zoraht ‘bjartur’ og gotn. ga-tarhjan (tóra < *turhén
‘lýsa’).
Bágt á ég með að trúa því, að ísl. urga ‘nugga’ svari til þ. wiirgen og sé í ætt
við vargr, virgill o. s. frv. Merkingin mælir fast gegn slíkri kenningu. Urga
merkir ‘nudda, sarga’ sem og hljóðið, er verknaðinum fylgir, sbr. ennfremur
nísl. urgur ‘máður, eyddur (um bor)’, urgur ‘niðurbæld reiði, óánægja, útbrot
á hörundi’, yrgjur (fpl.) ‘ójöfnur á fiskroði’, nno. urga ‘kvíða, iðra’, sæ. máll.
orgo ‘erfiði’. Allt hnígur að því, að upphafleg merking orðstofnsins sé ‘nudda,
særa’. I orðabók Jóns frá Grunnavík kemur fyrir so. arga ofan í e-ð ‘margsaxa
eða -sarga’, og í nútímamáli er talað um að arga e-m til e-s ‘nudda til e-s’. Sýn-
ist svo sem þessi sögn sé í hljóðskipti við urga. Þá er hugsaniegt, en engan veg-
inn víst, að nísl. ýrast upp ‘eyðast, mást’, úra ‘nugga, sverfa’ (O. H.) og ýrSur
‘úfinn, önugur’ séu af þessum sama toga (< *urh-). Ekki er ósennilegt, að urga
sé í einhverjum ættartengslum við nísl. yrja ‘sarga, skrapa’, lo. (upp)urinn,
urna ‘skrapa (saman)’, og urningur ‘núningur’. Upprunalega merkingin í yrja
er ‘særa’, sbr. „urði hann mistilteini“ í hinum fornu rímum, Griplum; shr. enn-
fremur nno. yrja te seg ‘rífa til sín’ og sæ. máll. yrjoter ‘ofsafenginn’. Hvort
nísl. erjur (fpl.) ‘væringar’ er af þessari ætt eða skylt errinn, skal ósagt látið.
Um frumættir þessa orðafars er óvíst, en vel mætti lmgsa sér, að yrja væri leidd
af ie. rótinni *er-, sem kemur fram í lit. irti ‘leysa(st) í sundur’ og fsl. oriti
‘sundra’, sbr. físl. 0rr (eftir sár). So. arga og urga væru þá af sömu rót við-
skeyttri, sbr. *er-k- í fi. rkna-h ‘rúinn, gróðurlaus’, lit. j-érká ‘skráma, rauf’
o. s. frv.
í ritdómi mínum um orðsifjabók Holthausens ræddi ég nokkuð um lo. vákr
og afleidd orð sem og útbreiðslu þessa orðstofns í norrænum málum, og skal
það ekki endurtekið hér. En ekki get ég fallizt á þá skoðun Marstranders, sem
höf. virðist fylgja, að válcr sé veikluð mynd af veikr. Samræmið í hljóðfari
þessarar orðsiftar í öllum norrænum málum mælir fast gegn því, og auk þess er
engin sýnileg ástæða til þesskonar áherzluleysis, er valdið gæti sérhljóðarýrnun.
I’ar við hætist svo, að so. vóka, voka (-ti) ‘vofa, svífa’, sem efalítið er af þessum
sama toga (gömul én-sögn, *wékén), bendir eindregið til þess, að stofnsérhljóð-
ið f vákr og afleiddum orðum hafi verið frumnorrænt ö, germ. é. Valsheitið
vákr (hengivákr) er að minni hyggju gerandnafn af þessari sögn, og þykir mér
sú skýring sennilegri en samjöfnun Lidéns á vákr og lit. vánagas, sem auk þess
er vafasöm hljóðfarslega.
Höf. telur válaS(i) leitt af vála ‘barma sér’, < *waiwalön, sk. veina o. s. frv.
Slíkt er að minni hyggju harðla ólíklegt. VálaS merkir að fornu ‘fátækt, neyðar-
kjör, vergangur’, en lýtur ekki að því, hvernig menn berast af. Auk þess er ekki
hægt að slíta válaS úr tengslum við fe. wædl, fhþ. wádal ‘fátækt’ og fe. wœdla
‘beiningamaður’. Orð þessi eiga skylt við fhþ. wadalon ‘flökta, reika’ og nno.
°g fær. vaala, vála ‘reika um’.
íslenzk tunca 9