Dagskrá: tímarit um menningarmál - 01.06.1958, Blaðsíða 71

lítinn mjólkurdropa; allan daginn og alla nótt-
ina væri hún að óska sér þess . . . Laxness
hefir orðið j>etta allt afar hugstætt, og hann
sér greinilega í þessu átakanlegt dæmi um
aldalangan skort og vcsaldóm íslcnzku þjóð-
arinnar.
Amman í Brekkukoti sver sig greinilega í
þessa ætt. Hún hefir að vísu nóga mjólk og
nokkurn veginn nóg að bíta og brenna eins
og amman í Heiman eg fór, en aldagömul
reynsla kynstofnsins í harðæri hefir kennt
henni að sjá í kúnni og mjólkinni þann dýr-
mæta forða, sem fátækt fólk metur til alls-
nægta. Höfundur fer ekki mörgum lýsingar-
orðum um þessa göfugu konu, sem er í raun
og veru „yfir honum Birni í Brekkukoti", og
ei þá langt til jafnað. Mynd þessarar góðu
konu yfirskyggir allt heimilislífið í Brekkukoti
í fjarrænni rósemi, sem er þó alls staðar ná-
læg. Ovíða er henni betur Iýst en í hinum hug-
ljúfa kafla: „Nafnbætur í Brekkukoti", og þá
einmitt í sambandi við kúna. Hún er konan,
sem virðist aldrei sofa, gerir öllum gott, kallar
kött og hund lítils-virðandi nöfnum og gerir
sér engar gælur við þau eða aðra, en samt var
hún „sú eina persóna á bænum sem þessi tvö
flækingskvikindi aðhyltust skilmálalaust og án
fvrirvara." Þarna felst gleggri og innihalds-
meiri persónulýsing cn í löngum kafla lýsing-
arorða. Eða þá í þessum ópersónulegu um-
mælum: „Og það man ég líka alveg fyrir víst
að aldrei dó í hlóðunum hjá henni þá tíð sem
ég var sonur þeirra afa míns og ömmu í
Brekkukoti.“
Birni gamla í Brekkukoti kynnist lesandinn
nánar, þótt hann sé líka cinn þessara fá-
skiptnu og fáorðu gömlu manna, sem ekki er
hægt annað en líta upp til með óblandinni að-
dáun og virðingu, þótt ekki gegni hærri cmb-
ættum í þjóðfélaginu en vera grásleppukarlar.
Björn er í ætt við gömlu klukkuna í stofunni,
sem smíðuð var af James Cowan í Edínaborg
1750 og afabróðir ömmunnar hafði átt í sextíu
og fimm ár, . . . . kyrrlát og óumbreytanleg.
Svik verða ekki fundin í munni þessa gamla
manns. Hann er ímynd þess rótgróna heiðar-
leika, sem einstaklingar af hans kynslóð áttu
til að bera, en cr nú horfin í hringiðu gróða-
bralls og æsilegrar samkeppni vorrar aldar. Það
er því fjarri Birni að draga nokkuð úr glæp
mópokaþjófsins; hann fyrirgefur honum að
vísu af öllu hjarta fyrir hönd sjálfs sín, en
hann telur sig ekki hafa neina heimild til að
dagskrá’
fyrirgefa þá synd, sem þjófurinn hefir drýgt
gegn guði, þ. e. réttlætinu, — glæpurinn er
samur og jafn þrátt fyrir fyrirgefningu Bjarn-
ar í Brekkukoti: „guð getur ekki fyrirgefið
þér, en mér Birni í Brekkukoti stendur á and-
skotans sama.“
Þegar Björn leiðir Skjöldu sína, „ígildi heil-
agrar ritníngar", til skírarans til þess að borga
honum „lundúnabibblíuna", þá er það ekki af
þverúð einni saman. Það er rótgróin og alda-
gömul andúð íslenzka kotbóndans á því að
láta nokkurn eiga hjá sér, skulda. Þeir vissu,
karlarnir, af biturri reynslu, að slíkt gat orðið
þeim dýrt um það er lauk. Þjóðfélagið var
miskunnarlaust og stórbokkamir eftirgangs-
samir. Skuldugur maður var ófrjáls maður,
ánauðugur. Þetta er sama skoðunin og ræður
löngum gerðum Bjarts í Sumarhúsum eða
Brands gamla í „Gamla heyinu“ hjá Guð-
mundi Friðjónssyni, svo að tvö dæmi séu
nefnd af mörgum úr bókmenntum. Og við,
sem ólumst upp í sveit fyrir nokkrum áratug-
um, könnumst ofur vel við þessa sjálfstæðu
og örsnauðu kotkarla. Þess vegna eru karlar
Kiljans engar gervipersónur.
Ein skemmtilegasta persóna sögunnar er
Kafteinn Hogensen, þessi breiðfirzki alþýðu-
maður, sem ber danskan sjóleiðsögumanns-
búning með pomp og pragt og miklum virðu-
leik, en er þó harðasti fyrirsvarsmaður ís-
lenzkra landsréttinda og höfðingjadjarfur vel.
Runólfur Jónsson er einn þessara algengu
umkomuleysingja, sem Laxness tekst svo oft
að gæða lífi og athygliverðum einkennum. Hins
vegar er Eftirlitsmaðurinn, „maðurinn, sem
átti púngana", miklu torráðnari persóna en
sambýlismenn hans. Það er á takmörkum, að
hann sé trúleg persóna, í þeirri stétt, sem
höfundur skipar honum. Það er afar hæpið, að
íslenzkur alþýðumaður um aldamót hafi getað
tileinkað sér slíkar Iífsskoðanir, sem virðast
vera náskyldar taó-ismanum, ef ekki skilget-
ið afkvæmi hans. Þess vegna verður eftirlits-
maðurinn dálítið utanveltu í Brekkukoti og
sögunni yfirleitt.
Eru þá taldir fastagestirnir í Brekkukots-
baðstofunni, en auk þeirra koma þar nokkrir
fleiri við sögu, og eru myndir þeirra tæplega
dregnar eins skýrum dráttum. Það eru allt
fremur kynlegir kvistir, cg í lýsingum þeirra
sumra kemur sterklega fram tilhneiging Kilj-
ans til að nota aðferðir skop- og ýkjuteikn-
ingarinnar — karikatúrsins. Einkenni góðs
69