Dagskrá: tímarit um menningarmál - 01.06.1958, Blaðsíða 73

látiS stofna bánka þar sem almenníngur
getur aunglað saman pcníngum . . .
Og Gúðmúnsen skilur samtíð sína og hlut-
vcrk svo vel, að hann kemur auga á mátt
auglýsinganna í þjónustu utanlandsverzlunar-
innar. Hann er því verðugur fulltrúi hinnar
nýju og framsýnu kaupsýslustéttar. Og í því
felst eitt veigamesta atriðið í uppbyggingu
þessarar skáldsögu. Þessi uppgötvun hefir
nefnilega úrslitaáhrif á iirlög Garðars Hólms.
Hann verður eins konar leikbrúða í höndum
hins upjrvaxandi kaupsýslu- og útgerðarauð-
valds á Islandi.
Gúðmúnsen lýsir þvf sjálfur, þegar hann
uppgötvaði vald auglýsinganna. Honum farast
svo orð í veizlunni frægu:
„Það er sumsé ekki alt feingið með því að
selja bakkalaó suðrí löndum. F.inn daginn
kemur þú til Kaupinhafnar sem fínn maður,
og hvað skeður? Þú ert kallaður saltfisks-
greifi í blöðunum. Því þó saltfiskur sé ein-
hver dýrastur farmur sem fluttur verður
milli landa, af því hann er svo þúngur í sér
pressaður, þá cr saltfiskur hlægileg vara
útafyri sig; það er sem ég segi, kæru börn,
elskulegu frændur og frænkur og háttvirtu
landar: saltfiskurinn verður að hafa slaufu.
Og það er ekki einhlítt að íslenzkur fiskur
hafi danska slaufu, heldur verður hann að
hafa alþjóðlega frægðarslaufu. í einu orði
sagt, við þurfum að geta sannað umheim-
inum að fiskurinn hafi fögur hljóð. Þess-
vegna höfum við sem seljum fiskinn hafið
upp harðsnúna mentunarhandkurru í þjóð-
lífinu til að sýna og sanna innávið og útá-
við að við séum sá aðilji sem ekki aðeins
heisir þann gráa úr sædjúpunum, heldur
bindur slaufu á þennan gemlíng fyrir ger-
völlum heimi cinsog þar stcndur: er ging
in ein Wirtshaus liinein um zu Mittag zu
cssen.“
Af þessum ástæðum sendir Gúðmúnsensbúð
Garðar Hólm „til að hoða íslenzka menníngu
utanlands“. Þetta skilur gamli tíminn, Jón
gamli Guðmundsson alls ekki, en Garðar Hólm
sjálfur hefir þegar áttað sig á, að hann hefir
aðeins verið verkfæri í höndum harðsvíraðs og
óskammfeilins braskaravalds. Þess vegna hefir
hann glatað hinum hreina tón, ef til vill hefir
liann aldrei náð honum.
Þessi lýsing sannar fullvel, að Laxness er
vel Ijóst hvaða hlutverki hann sjálfur og
Nóbelsverðlaunin hans gegna í sölu íslenzkra
DAGSKRÁ
fiskafurða, þótt því sé, sem betur fer, nokk-
uð á annan veg háttað en hjá veslings Garð-
ari Hólm
Ein er sú persóna, sem flcstuin mun verða
minnisstæðari en flestar aðrar, þótt aukaper-
sóna sé. Það er dómkirkjupresturinn, séra Jó-
liann. Það er ein fegursta og hreinasta persóna,
sem Kiljan hefir skapað. Skapað, sagði ég:
fæstum blandast víst hugur um, að hann hefir
þarna í huga ákveðinn mann og breytir hvcrki
stað né nafni, þótt hann kunni að laga persón-
una að ýmsu leyti til í hendi sér.
Séra Jóhann kemur nokkrum sinnum við
sögu og er alls staðar samur og jafn. Um hann
fer höfundur mjúkum og nosturssömum hönd-
um og gæðir hann tiginmannlegri göfgi, sem
nálgast það að minna á heilaga menn.
Ég vil benda áhugasömum lesanda að leita
uppi alla þá kafla þar sem séra Jóhann kem-
ur beint við söguna, merkja við þá, og lesa
þá sérstaklega í áframhaldi. Það borgar sig
margfaldlega. Með þeim hætti getum við at-
hugað og grandskoðað þennan góða guðsmann
með fullum árangri án þess að truflast að öðru
leyti af gangi sögunnar.
En andi séra Jóhanns býr víðar í sögunni
en þar sem hann kemur beint við hana. Andi
hans leynist víða að baki frásagnarinnar. Það
er sá andi, sem ræður heimilisbragnum í
Brekkukoti. Séra Jóhann er af sama sauða-
húsi og gamla fólkið í Brekkukoti, hann er af
þeirra kynslóð og hefir beztu kosti hennar til
að bera. En hann er næmur á allar andlegar
hræringar, hann er vanur að vera í „nærveru
sálar“ i g hegða sér samkvæmt því. Vizka hans
og kyrrlát speki byggist ekki svo mjög á frá-
bærri greind eða hámenntun. Hún byggist á
langri lífsreynslu og djúpum skilningi á
mannlegu eðli og tilfinningum. Eiginlega er
hann eini maðurinn, sem heyrir og skilur
„þennan eina hrcina tón“. Sagan um einseyr-
inginn er enn ein staðfestingin á heiðarleik
þessarar kvnslóðar, sem ekki vildi skulda nein-
um neitt, forðaðist það eins og heitan cldinn:
„. . . . Eg man altaf ef ég skulda eitt-
hvað. Ég man svo glögt að ég bað þig að
raula fyrir mig yfir manni hér um árið. Ég
lofaði þér þrjátíu aurum fyrir saunginn. En
buddan mín var orðin svo gömul, ég held
hún hafi verið farin að leka; nema hvurnin
sem á því stóð, þá fann ég ekki nema tutt-
uguogníu aura. En nú hefur hún dóttir
71