Jökull - 01.12.1958, Qupperneq 37

SIGURÐUR ÞÓRARI NSSON:
Urðarhólarnir í Staðardal
í nokkrum ritgerðum, er tjalla um breyting-
ar á skriðjöklum í Austur-Skaftai'ellssýslu, hef
ég minnzt á jökulgarða í Staðardal í Suðursveit
(Sbr. Jökull, 6. ár, bls. 2 og 13). Þessir urðar-
garðar, eða öllu heldur hólar, liggja nær þvert
yfir dalinn. Eru þaðan um 4 km inn í dalbotn,
en röskir 5 km inn að neðstu totu Sultartungu-
jökuls, en sá skriðjökull hefur nú hopað algjör-
lega úr gljúfri því, sem hann fyllti að nokkru
Úr botni Staðardals. Séð til austurs. Sumarið
1936 náði Sultartungujökull niður undir botn
gljúfursins, sem sést á myndinni. — From Sladnr-
dalur. In 1936 the glacier Sultartungujökull
partly jilled. the canyon visible in the back-
ground. — Ljósm. S. Gíslason, 16. ágúst 1949.
fram yfir miðjan fjórða tug þessarar aldar.
Rætur urðarhólanna eru 25—30 m yfir sjávar-
máli og ekki hefur sjór leikið um þá síðan þeir
mynduðust. Innan við þá virðist hafa myndazt
uppistöðulón, en síðar hefur Staðaráin grafið
sig fram vestan með þeim, og lónið tæmzt.
Þegar ég fór þarna um í fyrsta skipti, í júní
1936, benti Skarphéðinn Gíslason á Vagnsstöð-
um mér á, að ljóst eldfjallaöskulag væri að
finna í jarðvegi innan við hólana. Dr. E. M.
Todtman, sem fór þarna urn sumarið 1934,
getur þess í ritgerð, að hún hafi þá veitt þessu
ljósa öskulagi athygli. (Im Gletscherruckzugs-
gebiet des Vatnajökull auf Island 1951. Neues
Jb. Min. Geol. Palaont. Monatsh. 1952. bls. 406).
Þegar ég var þarna á ferð í fyrsta sinni vissi
ég ekki enn neitt með vissu um aldur öskulags-
ins ljósa í Staðardal. Það var ekki fyrr en sum-
arið 1945, sem mér tókst að færa fyrir því
óyggjandi sannanir, að það væri frá Öræfajök-
ulsgosinu 1362, því gosi, er eyddi Litlahérað.
Þar með var sannað, að urðarhólarnir í Staðar-
dal voru eldri en 1362 og gátu því a. m. k. ekki
hafa myndazt við framskrið jökla á síðari öld-
um. En rannsóknir Jóns Eyþórssonar, Ilans Ahl-
manns og mínar á árunum 1931—38 höfðu leitt
í ljós, að flestir skriðjöklar á Islandi höfðu
skriðið lengra fram á næstliðnum 3 öldum en
nokkru sinni áður eftir að póstglasíala hlýviðris-
skeiðið gekk í garð.
I áður nefndri ritgerð, sem ég birti í 6. árg.
Jökuls, um breytingar á Svínafellsjökli, Skaftár-
jökli og Kvíárjökli í Öræfum, reyndi ég að
færa sönnur á, að þessir jöklar hefðu náð öllu
meiri útbreiðslu en á síðustu öldum á því kalda
tímabili, sem gekk í garð með uppliafi nor-
rænnar járnaldar um 600 f. Kr., því tímabili,
sem talið er að liggja kunni að baki frásögnum
um fimbulvetur í norrænum goðsögnum. Sú
spurning vaknaði þá, hvort urðarhólarnir í
Staðardal gætu hugsanlega verið frá þessum
köldu öldum. Þeirri spurningu svaraði ég neit-
andi í áðurnefndri grein, en ekki var sú stað-
hæfing annað en ágizkun ein, og lék mér því
hugur á að kanna þetta nánar við tækifæri.
Það tækifæri gafst þ. 13. júní 1957, er ég var
á ferð þarna um slóðir. Eg mældi þá nokkur
jarðvegssnið í Staðardal. Hér er ekki ástæða til
að birta þessi snið. Nægir að nefna, að í einu
þessarra sniða, í mýrarjarðvegi austan Staðarár,
um 500 m innan við urðarhólana, var öskulagið
Ijósa á 33 cm dýpi og 6 cm þykkt, en undir því
35