Þjóðmál - 01.03.2013, Síða 22

Þjóðmál voR 2013 21
1991–2004 stóð hér markaðskapítalismi:
Fyrirtæki kepptu á frjálsum markaði,
fjölmiðlar voru óháðir, dómstólar sjálfstæðir
og hagvald og stjórnvald ekki á sömu hendi .
En árin 2004–2008 má á sama hátt kenna
við klíkukapítalisma: Stórfyrirtæki í eigu
einnar auðklíku gleyptu ekki smáfyrirtæki
vegna betri afkomu sinnar, heldur vegna
greiðari aðgangs síns að lánsfé úr bönkunum;
einokun eða fákeppni myndaðist á mörgum
mörkuðum; fjölmiðlungar og álitsgjafar
gengu ótrúlega margir erinda einnar
auðklíku; og dómstólar og stjórnmálamenn
létu þessa sömu klíku hafa óeðlileg áhrif
á sig (Björn Bjarnason, 2011; Óli Björn
Kárason, 2012) . Auðklíkan merkti líklega
ekki lystisnekkju sína eða einkaþotu með
tölunni 101 í heiðurs skyni við höfund
skáld sögunnar 101 Reykjavík, Hallgrím
Helga son (1996), þótt hann væri kunnasta
og afkasta mesta hirðskáld hennar, heldur til
að minnast þess, að lánin í bönkunum voru á
100 kennitölum, þótt skuldunauturinn væri
í raun 1 .
3 . Er frjálshyggjan siðlaus, jafnvel
ómannúðleg?
Svar við þeirri spurningu, hvort frjáls-hyggjan sé siðlaus, jafnvel ómann úðleg,
veltur á því, hvernig hugtakið er skilið . Í
mínum huga er frjálshyggja sú skoðun, að
takmarka beri valdið og veita einstaklingum
svigrúm til að þroskast eftir eigin eðli og
lögmáli . Þeir þurfi því að njóta frelsis innan
marka laga og almenns velsæmis . Ég hygg,
að enginn ágreiningur sé um það, að helstu
hugmyndasmiðir frjálshyggjunnar séu þeir
John Locke og Adam Smith . Locke leiddi
rök að því (1689), að menn gætu eignast
hluti úr skauti náttúrunnar án þess að skaða
aðra, en ríkið væri síðan nauðsynlegt til að
vernda þennan eignarrétt þeirra, jafnframt
því sem takmarka þyrfti valdið og dreifa
því, enda væru valdsmenn misjafnir . Adam
Smith sýndi fram á (1776), að eins gróði
þyrfti ekki að vera annars tap og að mann-
legt samlíf gæti verið skipulegt án þess að
þurfa að vera skipulagt . Ég tek hins vegar
eftir því, í þeim fimm bókum gegn frjáls-
hyggju og kapítalisma, sem ég hef hér nefnt,
að frjálshyggju er iðulega ruglað saman
við hagfræði eða jafnvel aðeins við eitt
afbrigði þeirrar vísindagreinar, nýklassíska
hagfræði, sem svo er nefnd og kennd er í
flestum háskólum . En frjálshyggjan er ekki
slík hagfræði . Þótt homo œconomicus, líkan
hagfræðinnar af hinum hagsýna manni,
hafi sitt skýringar- og forsagnargildi, er
það sértekning, abstraksjón, og ekki tæm-
andi greinargerð um mannlegt eðli . Með
rann sóknum sínum hafa hugvitssamir
hag fræðingar leitt í ljós, að boðskapur
frjáls hyggju manna um sjálfstýrt hagkerfi,
kapítal isma, þar sem einstaklingar leysa úr
mörg um málum með viðskiptum frekar en
vald boði, verðlagningu frekar en skipulagn-
ingu, sé framkvæmanlegur . En þeir hafa
ekki sannað, að hann sé æskilegur .
Í sland árið 2004 var gott land . Töluleg fátækt var þá líklega ein
hin minnsta í heimi og tiltöluleg
fátækt næstminnst í heimi .
Íslendingar mældust þá í hópi ham-
ingj usömustu þjóða heims . Skatta-
lækk anir áranna á undan höfðu
borið ótrúlegan árangur . . . . En
þáttaskil urðu árið 2004, eins og sjá
má, þegar þróun erlendra skulda er
skoðuð: Þetta ár hófst lánsfjárbólan .
Og þetta sama ár náði fámenn
auðklíka völdum í landinu .